Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Zraniony Lew Albionu

Wielka Brytania wychodziła z wojny jako jeden z głównych architektów zwycięstwa nad nazizmem. Premier Winston Churchill oraz jego następca Clement Attlee należeli do grona przywódców Wielkiej Trójki (obok USA i ZSRS) – czołowych państw walczących z państwami Osi oraz decydujących o kształcie powojennego świata. Tym niemniej cena zwycięstwa dla Brytyjczyków okazała się olbrzymia. Kolosalne wydatki na zbrojenia doprowadziły do wyczerpania się rezerw finansowych państwa. Zadłużenie wobec USA sięgało astronomicznej kwoty 13,4 mld dolarów (co odpowiada ok. 200 mld dzisiejszych dolarów, gdy uwzględni się inflację). Poważnymi problemami społecznymi stały się rażące dysproporcje w podziale dochodów, trudności aprowizacyjne oraz ubóstwo. Brytyjczykom brakowało opału, a nierzadko nawet podstawowych produktów spożywczych.

R1EdpNcC7G5i81
Brytyjskie kolonie, protektoraty i dominia (zaznaczone na żółto) przez cały okres istnienia imperium.
Wyjaśnij sens powiedzenia W imperium brytyjskim słońce nie zachodzi.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Trudna sytuacja ekonomiczna spowodowała przesunięcie się sympatii politycznych Brytyjczyków na lewo. Nowe władze uznały wyzwania ekonomiczne za priorytetowe i podjęły trudną decyzję o wycofaniu się z Indii. Indie, ze względu na ogromne znaczenie ekonomiczne nazywane „perłą w koronie brytyjskiej”, w 1947 r. uzyskały niepodległość.

R4aLk72hVmL6X
Zaprzysiężenie Jawaharlala Nehru jako pierwszego premiera niepodległych Indii w 1947 r. w obecności ostatniego brytyjskiego wicekróla Indii.
Dlaczego usamodzielnienie się perły w koronie było najpoważniejszym ciosem dla supermocarstwowej pozycji Wielkiej Brytanii?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Tuż po II wojnie światowej Londyn utracił także kontrolę nad terytorium mandatowym w Palestynie, gdzie Żydzi w 1948 r. proklamowali utworzenie własnego państwa – Izraela. Ponadto w latach 50. i 60. XX w. niepodległość uzyskały kolejne kolonie brytyjskie we wschodniej Afryce. Wszystko to sprawiło, że Wielka Brytania spadła do rangi mocarstwa drugiej kategorii, a władze w Londynie skłoniły się ku idei integracji europejskiej. Rząd Clementa Attlee starał się zachować wpływy w dawnych koloniach w ramach Wspólnoty Narodów (Commonwealth) oraz pozostawić po sobie pewien ład konstytucyjny, względną stabilność polityczną oraz uporządkowaną gospodarkę.

Kulawy Kogut

R1FwywuEDGyJp
Ruiny francuskiego miasteczka Oradour-sur-Glane. 10 czerwca 1944 r. oddział niemieckich sił Waffen SS wymordował niemal całą ludność miejscowości: 642 osoby – mężczyzn, kobiety i dzieci. Mord był odwetem za zabicie przez Résistance (francuski ruch oporu) oficera SS. Od tamtego czasu miasteczko pozostaje niemal całkowicie opuszczone.
Czemu mogło służyć pozostawienie ruin Oradour-sur-Glane nietkniętych?
Źródło: Dennis Nilsson, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Powojenne problemy ekonomiczne nie ominęły również Francji (nieoficjalnym symbolem francuskiego narodu jest kogut), która – w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii – podczas wojny stała się areną zaciekłych walk sił lądowych. Konsekwencją były ogromne zniszczenia i problemy gospodarcze: poziom produkcji przemysłowej we Francji osiągnął w 1946 r. zaledwie ok. 30 proc. stanu sprzed wojny. Powojenną sytuację kraju tak opisał historyk Walter Laqueur:

Walter Laqueur Historia Europy 1945–1992

Przemysł [Francji znalazł się] w stanie całkowitego zastoju, rolnictwo pozostawało wciąż zacofane, funkcjonowała ogromna armia drobnych sklepikarzy, której istnienia nie uzasadniały żadne racje ekonomiczne, cały zaś system dystrybucji był szalenie ociężały i rozrzutny, aż do martnotrawstwa. Sytuacja mieszkaniowa w obskurnych i zaniedbanych miastach była wręcz koszmarna. Co bardziej entuzjastyczni turyści mogli podziwiać jedynie muzea i stare pomniki. W oczach zarówno przyjaciół, jak i wrogów Francja, przeniknięta atmosferą apatii i rozpaczy, zdawała się być krajem napiętnowanym przez los.

src1 Źródło: Walter Laqueur, Historia Europy 1945–1992, tłum. R. Zawadzki, Londyn 1993, s. 163.

Kryzysowi ekonomicznemu we Francji towarzyszyła niestabilna sytuacja polityczna. Swoje wpływy skutecznie umacniali niezwykle popularni komuniści, otwarcie sympatyzujący z ZSRS. Rozdrobnienie polityczne sprawiło, że w latach 1948–1958 Francja miała 19 różnych rządów, których opieszałość stała się wręcz przysłowiowa.

Osłabiony kraj nie był zdolny do utrzymania swojego stanu posiadania w koloniach. W 1954 r. siły francuskie poniosły upokarzającą klęskę w walce z oddziałami wietnamskimi pod Dien Bien Phu. Wyzwolenie się Wietnamu, a w konsekwencji całych przedwojennych Indochin Francuskich spod dominacji Paryża zachęciło do podjęcia bardziej zdecydowanych działań niepodległościowych działaczy w krajach MaghrebuMaghrebMaghrebu. Od połowy piątego dziesięciolecia XX w. suwerennością mogły się cieszyć Maroko i Tunezja. Natomiast w Algierii – traktowanej przez Francuzów jak zamorski departament i integralna część kraju – dążenia niepodległościowe spotkały się z brutalną reakcją Paryża. Krwawa wojna wywołała kryzys polityczny w „rdzennej” Francji. Sytuację zdołał opanować dopiero gen. Charles de Gaulle (premier od 1958 r.), który podjął trudną decyzję o wycofaniu wojsk francuskich z Algierii. Tym samym epoka kolonialna w dziejach Francji zaczęła dobiegać końca. Jej zwieńczeniem stało się ogłoszenie niepodległości przez liczne afrykańskie kolonie poddane dotąd władzy Paryża w 1960 r., zwanym Rokiem Afryki.

R1Ds6O2NDszeV1
Mapa Afryki z 1960 roku.
Na podstawie mapy wyjaśnij, dlaczego rok 1960 nazwano Rokiem Afryki.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie Yves6 Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Podzielone Niemcy

R1AQsU8lSn4vl1
Zdjęcie zniszczonego na skutek alianckiego nalotu Drezna.
Zaproponuj opis symboliki ilustracji.
Źródło: Richard Peter, Deutsche Fotothek, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla Niemiec zbrodnicza polityka reżimu hitlerowskiego zakończyła się narodową tragedią. Zgodnie z przyjętymi na konferencji w Jałcie (luty 1945 r.) przez Wielką Trójkę postanowieniami kraj podzielono na cztery strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską. Przyszłość Niemiec rysowała się bardzo niepewnie. Amerykańscy politycy z najwyższego kręgu władzy w USA rozważali nawet pod koniec wojny projekt przekształcenia Niemiec w ubogi kraj rolniczy. Ostatecznie jednak prezydent USA Harry Truman zdecydował, że łagodniejsza polityka wobec amerykańskiej strefy okupacyjnej przyniesie lepsze rezultaty. Z kolei Francuzi traktowali swoją strefę jako obszar podbity i poddali go intensywnej eksploatacji. Pod tym względem sytuacja przypominała politykę radziecką wobec Niemców, z tą różnicą, że Sowieci dodatkowo prowadzili działania zmierzające do zmian ustrojowych w duchu komunistycznym. Władze stalinowskie starały się zrekompensować własne olbrzymie straty wojenne poprzez demontaż niemieckich zakładów zbrojeniowych oraz wywóz maszyn, urządzeń, a niekiedy całych fabryk wraz ze specjalistami do ZSRS.

RFykR4P7eVGG6
Inaczej niż po I wojnie światowej, po II wojnie w Europie nie doszło do wielu zmian granic. Wyjątkiem były zmiany terytorialne dotyczące Polski, która utraciła około połowy swojego przedwojennego obszaru na wschodzie. Zgodnie z postanowieniami przywódców państw alianckich jako swego rodzaju „rekompensatę” Polska otrzymała część Niemiec Wschodnich.
Wyjaśnij, czym była linia Curzona.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie Tygodnik Zamojski, Tygodnik Zamojski, licencja: CC BY-SA 3.0.

W tragicznej sytuacji politycznej i gospodarczej, w jakiej znalazły się powojenne Niemcy, dla wielu mieszkańców kraju najważniejsza stała się kwestia biologicznego przetrwania. Stan infrastruktury mieszkaniowej w wielu miastach przedstawiał się fatalnie. Niejednokrotnie ludzie zmuszeni byli zamieszkiwać ruiny lub piwnice. System aprowizacji zupełnie się załamał. W Niemczech zapanował powszechny głód, zdarzały się nawet wypadki śmierci głodowej, szczególnie wśród dzieci i osób starszych. W strefach zachodnich strategią przetrwania dla licznych kobiet były związki z żołnierzami, zwłaszcza amerykańskimi, w zamian za pomoc materialną. Znacznie gorzej wyglądała sytuacja kobiet na obszarach zajmowanych przez Armię Czerwoną, gdzie prawdziwą plagą w pierwszych miesiącach powojennych były masowe gwałty. W całym kraju szerzyła się przestępczość, a chęć przeżycia za wszelką cenę prowadziła niejednokrotnie do przekraczania norm obyczajowych i moralnych.

Upadek Nipponu

RxKqqSWMfzz5l
Mapa ukazuje kontynent Azjatycki i sąsiadujące z nim wyspy. Na mapie zaznaczona jest Japonia.
Japonia oraz sąsiednie kraje.
Na podstawie mapy opisz położenie Japonii.
Źródło: Contentplus.pl na podstawie amCharts, licencja: CC BY-SA 3.0.
R14Q7KnYsJgXb
Na podstawie załączonych map scharakteryzuj położenie geograficzne Hiroszimy i Nagasaki.
Źródło: Dake, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Bomby atomowe zrzucone przez Amerykanów na Hiroszimę i Nagasaki w sierpniu 1945 r. przyspieszyły klęskę Japonii. Akt kapitulacji Japonii podpisany na pokładzie pancernikapancernikpancernika „Missouri” w Zatoce Tokijskiej 2 września 1945 r. Tekst dokumentu brzmiał: „niniejszym ogłaszamy bezwarunkowe poddanie się Mocarstwom Sprzymierzonym Japońskiego Cesarskiego Sztabu Generalnego, wszystkich japońskich sił zbrojnych i wszystkich sił zbrojnych pozostających pod wpływem Japonii, gdziekolwiek one się znajdują”.

R1dnuqTEjeyTv
Amerykańskie działania wojenne przeciwko Japonii spowodowały ogromne zniszczenia licznych miast. Najbardziej znane są przypadki Hiroszimy i Nagasaki, zniszczonych przez bomby atomowe. Ale nawet większą liczbę ofiar niż tam przyniosło konwencjonalne bombardowanie Tokio. W marcu 1945 r. lotnictwo USA przeprowadziło najbardziej śmiercionośny pojedynczy nalot II wojny światowej. Amerykańskie bomby zapalające w kilka godzin zabiły ok. 100 tys. osób i doprowadziły do całkowitej ruiny ponad połowy centrum miasta. Zniszczenia obejmowały łącznie 4100 hektarów. Łuna pożarów widoczna była z odległości kilkudziesięciu kilometrów. Amerykańscy lotnicy zamykający bombardowanie relacjonowali później, że smród spalonych ciał wyczuwali w swoich kabinach.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Skutki działań wojennych były dla Japonii opłakane. Zacięta wojna kosztowała życie 9 mln Japończyków. Większe miasta kraju legły w gruzach. Fabryki i zakłady produkcyjne wstrzymały prace. Brakowało żywności, zwłaszcza ryb i ryżu, których produkcja spadła o połowę w porównaniu ze stanem przedwojennym. Problemem stały się także inflacja oraz czarny rynek. Trudną sytuację ekonomiczną Japonii skomplikował powrót ok. 5 mln uciekinierów z krajów wcześniej okupowanych przez siły NipponuNipponNipponu.

R15zyVZk3mePu1
Ogromny wpływ na politykę USA wobec Japonii miał pogromca Nipponu, charyzmatyczny gen. Douglas MacArthur. Prezydent Harry Truman przyznał swojemu dowódcy swobodę podejmowania decyzji na Dalekim Wschodzie. Budowa demokratycznego ustroju w Japonii była zatem efektem działań MacArthura, „amerykańskiego szoguna”, któremu przysługiwało prawo do rozwiązywania parlamentu, delegalizowania partii i zwalniania urzędników.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pokonani Japończycy o swoich sprawach mogli decydować w bardzo ograniczonym stopniu, zdani na łaskę i niełaskę zwycięskich Amerykanów. Niemal absolutna władza nad Krajem Kwitnącej Wiśni skupiła się w rękach gen. Douglasa MacArthura. Jednakże Amerykanie traktowali swojego wroga w sposób zróżnicowany – rygorystycznie pod względem politycznym, ale pobłażliwie pod względem ekonomicznym. Rozsądnym posunięciem Amerykanów było niepociąganie otoczonego nimbemnimbnimbem świętości cesarza Hirohito do odpowiedzialności za liczne zbrodnie wojenne popełnione przez armię japońską. Japończycy docenili taką postawę i ze zrozumieniem przyjęli narzucane przez USA ograniczenia i rozwiązania polityczne. A te zakładały demilitaryzację, likwidację nacjonalistycznych ugrupowań oraz wypłatę reparacji. Nowa konstytucja, napisana pod dyktando MacArthura i obowiązująca od 1947 r., gwarantowała Japończykom prawa obywatelskie i parlamentarny system rządów. W miarę zaostrzania się zimnej wojny po 1948 r. USA łagodziło represje, rekwizycje i ograniczenia gospodarcze, co zaowocowało szybkim wzrostem ekonomicznym Nipponu w kolejnych latach. Okupacja Japonii przez Stany Zjednoczone zakończyła się w 1951 r. Bliskie relacje między dwoma krajami gwarantował odtąd pakt o wzajemnej współpracy i bezpieczeństwie.

Supermocarze

Upadkowi dawnych mocarstw towarzyszył wzrost potęgi USA i ZSRS. W wyniku wojny Stalin rozszerzył radziecką strefę wpływów na liczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Sympatia dla radzieckiego sojusznika sprawiała, że opinia publiczna łatwo przymykała oko na proces sowietyzacjisowietyzacjasowietyzacji Polski, Czechosłowacji, Węgier czy Rumunii. Prestiż Moskwy jako głównego państwa, które przyczyniło się do klęski Rzeszy, wzrósł na Zachodzie ogromnie. Ponadto Sowieci dysponowali 2,5‑milionową, zaprawioną w bojach armią. Budowaniu wpływów przez Kreml sprzyjał wzrost sympatii dla ugrupowań lewicowych w Europie Zachodniej, tym bardziej że społeczeństwa zachodnie niewiele wiedziały o zbrodniczym charakterze polityki stalinowskiej w republikach sowieckich.

Jedyną realną przeciwwagą dla rosnących wpływów ZSRS stały się po wojnie Stany Zjednoczone. Amerykanie, mimo udziału w wojnie, nie doświadczyli bezpośrednich zniszczeń. Wydatki wojenne, jakie ponieśli na rzecz koalicji antyhitlerowskiej, przyspieszyły rozwój przemysłu i rolnictwa. Udział USA w globalnej produkcji przemysłowej w 1946 r. wyniósł ok. 60 proc, eksport zaś stanowił ok. 32 proc. eksportu światowego. Stany osiągnęły status potęgi handlowej, a zagraniczne inwestycje USA w ciągu pierwszych pięciu powojennych lat uległy podwojeniu. Waszyngton uzyskał decydujący wpływ na takie organizacje międzynarodowe jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W dodatku ponaddwumilionowa armia USA dysponowała najnowocześniejszym sprzętem oraz licznymi bazami na Pacyfiku, Atlantyku i w Europie Zachodniej. Na podstawie swojego potencjału ekonomicznego Amerykanie budowali autorytet kraju – obrońcy demokracji i wolności gospodarczej.

RNzT1uYphXZJX
Praca autorstwa amerykańskiego karykaturzysty Bruce’a Russella z 1945 r. Napisy na kartkach: Pogłębiające się podejrzenia oraz Nieodpowiedzialne wypowiedzi.
Zinterpretuj tytuł karykatury: Czas pokonać ten wąwóz.
Źródło: Bruce Russell, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

dekolonizacja
dekolonizacja

(z łac. colonia – kolonia) proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodległych państw w dawnych terytoriach zależnych

labourzyści
labourzyści

(z ang. labour – praca) członkowie brytyjskiej socjaldemokratycznej Labour Party (Partia Pracy) powstałej w 1900 r.

Maghreb
Maghreb

(z arab. maghrib – zachód) nazwa stosowana przez Arabów na określenie regionu północno‑zachodniej Afryki, powstała w czasie ekspansji arabskiej w średniowieczu; przyjęła się również w językach europejskich i odnosiła do Maroka, Algierii i Tunezji, a współcześnie także do Libii, Mauretanii i Sahary Zachodniej

nimb
nimb

(z łac. nimbus – chmura) termin stosowany w sztuce na określenie świetlistego otoku wokół głów przedstawianych na obrazie postaci boskich lub świętych; przenośnie - otaczające kogoś powszechne uznanie

Nippon
Nippon

inaczej: Japonia

pancernik
pancernik

(od słowa „pancerz”, niem. Panzer, pancerola - szóstka pikowa) duży, silnie opancerzony i uzbrojony pełnomorski okręt artyleryjski

sowietyzacja
sowietyzacja

(od słowa „sowiecki” z ros.sowietskij – radziecki, wymyślone przez polskiego sowietologa Wiktora Sukiennickiego dla podkreślenia antykomunizmu), narzucenie krajom rozwiązań gospodarczo‑społeczno‑kulturalnych Rosji sowieckiej, a następnie ZSRS, połączone z silną komunistyczną indoktrynacją ideologiczną

Słowa kluczowe

Afryka, atom, dekolonizacja, demilitaryzacja, Indochiny, komunizm, kolonizacja, Maghreb, sowietyzacja, zimna wojna

Bibliografia

Johnson P., Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Warszawa 2016.

Krasuski J., Europa Zachodnia po II wojnie światowej – dzieje polityczne, Poznań 1990.

Laqueur W., Historia Europy 1945‑1992, Londyn 1993.

Najnowsza historia świata. 1945‑1963, t. 1, pod red. A. Patka, J. Rydla, J. J. Węca, Kraków 2000.