Przeczytaj
Porażka Francji w wojnie z Prusami i III Republika
19 lipca 1870 r. wybuchła wojna między dwoma odwiecznymi rywalami – Francją i Prusami. Te ostatnie kierowały procesem zjednoczeniowym Niemiec i dążyły do uzyskania dominującej roli nowej Rzeszy na kontynencie europejskim. Francja natomiast była przeciwna pełnemu zjednoczeniu politycznemu Niemiec i wrogo nastawiona do ich ekspansywnej postawy.
Wojna francusko-pruska w ocenie profesora Stanisława SalmonowiczaFrancja rozpoczęła wojnę niedostatecznie przygotowana i jako agresor moralnie i politycznie izolowany w Europie; przeciw niej stanęły pełne zapału wojennego i oburzenia wszystkie kraje niemieckie pod doświadczonym dowództwem pruskim. Znakomicie przygotowana armia pruska wraz ze swymi sojusznikami rozstrzygnęła wojnę w dwóch wielkich bitwach: pod Metz (14‑18 VIII), w wyniku której armia Bazaine’a została oblężona w twierdzy Metz oraz pod Sedanem (1‑2 IX).
Źródło: Wojna francusko-pruska w ocenie profesora Stanisława Salmonowicza, [w:] Stanisław Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004, s. 421.
Wojna francusko-niemiecka we wspomnieniach Polaka, Józefa Ciupki, walczącego po stronie niemieckiej w 59. pułku piechoty, wchodzącym w skład V korpusu poznańskiego (pisownia oryginalna)Maszerując 5 Sierpnia z pod miasta Wissembourg ku miastu Wörth, cierpieliśmy wielki głód, bo oprócz czarnéj kawy na śniadanie nikt nie miał ani kawałka chleba. Po całodziennym marszu przyszliśmy do pewnéj wioski, a za rozkazem pułkownika poszło kilku z nas po wodę ze swymi garnkami. Nie spostrzegliśmy w wiosce żadnéj żywéj duszy, aż wojacy zaczęli łapać gęsi, kaczki i także dwoje cieląt ze sobą zabrali: w tedy pokazało się kilka niewiast i starców łzawém okiem błagając o miłosierdzie. Z cielętami wracać było ciężko; niechciały iść, a tu nadto było trzeba dźwigać wodę w garnkach blaszanych i nosić kaczki i gęsi. Najprzód puszczono cielęta na wolność, gęsi zaś i kaczki i kury wojacy nieśli tak długo, dopóki nie zemdleli; inni zaś rzucali zdobycz w rów, bo im ciężały na sumieniu łzy francuskich wieśniaków.
Indeks górny Na podstawie powyższego fragmentu wspomnień oceń stan zaopatrzenia armii pruskiej. Jaki miał wpływ na zachowania żołnierzy? Indeks górny koniecNa podstawie powyższego fragmentu wspomnień oceń stan zaopatrzenia armii pruskiej. Jaki miał wpływ na zachowania żołnierzy?
Źródło: Wojna francusko-niemiecka we wspomnieniach Polaka, Józefa Ciupki, walczącego po stronie niemieckiej w 59. pułku piechoty, wchodzącym w skład V korpusu poznańskiego (pisownia oryginalna), [w:] Jerzy Myszor, Pobożny Ślązak idzie na wojnę z Francuzami 1870–1871, Katowice 2014, s. 340.
Sromotna porażka okrążonych przez wroga Francuzów miała miejsce pod SedanemSedanem 1 września 1870 r. W wyniku tej bitwy (zaliczanej do listy starć decydujących o losach świata) do niewoli dostał się cesarz i naczelny dowódca Napoleon IIINapoleon III wraz z 80 tys. żołnierzy. 27 października 1870 r. pod Metz poddała się także armia marszałka Bazaine'a. W Paryżu w dniu 4 września 1870 r. wybuchło powstanie robotników i drobnomieszczaństwa. Demokraci i socjaliści zaczęli organizować demonstracje, nawołując do obalenia ustroju. Ostatecznie likwidację cesarstwa i proklamowanie III RepublikiIII Republiki Francuskiej ogłosili liberalni republikanie. Uformował się Rząd Obrony Narodowej, którego głównym zadaniem było niedopuszczenie do Paryża wojsk pruskich. Nowa władza nie chciała odwoływać się do mas ludowych w obawie przed rewolucją społeczną, liczyła na interwencję Wielkiej Brytanii, Rosji i Austrii, pragnęła zrzucić odpowiedzialność na Napoleona III. Cały ten program okazał się nierealny.
Prusacy coraz liczniej oblegali stolicę Francji. Członek rządu Léon Gambetta poinformował o upadku Cesarstwa, ogłosił powstanie Republiki a następnie wydostał się z Paryża balonem i dołączył do przebywających w miejscowości Tours pozostałych ministrów. Jego celem było zorganizowanie oddziałów, które miały wziąć udział w odwecie przeciwko Prusakom. Mimo ciężkich warunków, głodu i katastrofalnej sytuacji na froncie Francuzi w poczuciu patriotyzmu, z entuzjazmem tworzyli kluby polityczne i tłumnie demonstrowali, dając wyraz swoim poglądom na panującą sytuację. Słychać było głosy nawiązujące do anarchizmu i socjalizmu. 28 stycznia 1871 r. wojna zakończyła się ostatecznie, gdy Francuzi przyjęli warunki narzucone przez zwycięskie (proklamowane 10 dni wcześniej) zjednoczone Cesarstwo Niemieckie.
Po zakończeniu wojny w 1871 r., na mocy traktatu zawartego 10 maja 1871 r. we Frankfurcie nad Menem, prawie cała Alzacja i północna Lotaryngia zostały włączone do Niemiec. Zgodnie z postanowieniami traktatu francuska ludność prowincji musiała wybrać pomiędzy przyjęciem obywatelstwa niemieckiego a emigracją do Francji. Do 1876 r. terytorium Alzacji-Lotaryngii opuściło 100 tys. Francuzów. Stanowiło to 5 proc. ogółu ludności. Nowa niemiecka prowincja miała stolicę w Strasburgu, a zarządzana była bezpośrednio z Berlina.
Jak twoim zdaniem porażka Francji oraz przyłączenie tych przygranicznych terenów do Niemiec mogły wpłynąć na losy mieszkających tam ludzi oraz dalsze stosunki niemiecko-francuskie?
Ustalenia pokojowe miało zatwierdzić specjalnie wybrane Zgromadzenie Narodowe. Miało ono także rozstrzygnąć o nowym ustroju państwa. Rezultat wyborów opisuje profesor Mieczysław Żywczyński: O wyniku wyborów zadecydowali głównie chłopi, na ogół konserwatywni, przywiązani do monarchii i Kościoła. Toteż większość Zgromadzenia Narodowego, obradującego w Bordeaux, składała się z monarchistów. Ale i w miastach odbiła się na wyborach chęć zakończenia wyczerpującej wojny i obawa przed rewolucją socjalną. W rezultacie zatem i deputowani republikanie byli prawie wyłącznie prawicowymi liberałami. Zgromadzenie w Bordeaux z najwyższą nieufnością patrzyło na Paryż, którego proletariatproletariat bronił się z zapałem przeciwko Niemcom ale zarazem chciał w życiu Francji odegrać taką rolę, jaką odegrał ongiś w latach 1792‑1794
.
Indeks dolny Cytat za: Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001, s. 569. Indeks dolny koniecCytat za: Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001, s. 569.
Zwróć uwagę na twarze żołnierzy oraz ich mowę ciała. Co można z nich wyczytać?
17 lutego 1871 r. szefem władzy wykonawczej republiki francuskiej mianowano Adolfa ThiersaAdolfa Thiersa, Thiers w przeszłości pełnił funkcję ministra na dworze Ludwika Filipa i należał do grupy radykalnych krytyków Napoleona III. W dniu 28 lutego Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło ustalenia uzgodnione wcześniej przez Adolfa Thiersa i Jules’a Favre’a na wcześniejszym spotkaniu z kanclerzem Bismarckiem w WersaluWersalu. Oprócz włączenia do Niemiec ziem alzackich i lotaryńskich(łącznie 14,5 tys. kmIndeks górny 22) skutkiem porażki była też potężna kontrybucja wynosząca 5 mld franków. Spłaty miały strzec niemieckie wojska stacjonujące na francuskiej ziemi do momentu przekazania pełnej sumy.
Proklamowanie Komuny Paryskiej
Dotkliwa klęska i ciężkie warunki traktatowe spowodowały natychmiastowy konflikt między Zgromadzeniem Narodowym a mieszkańcami Paryża. Związane było to z wyraźną różnicą interesów. Sytuacja w stolicy z dnia na dzień stawała się coraz bardziej nerwowa. Powracały wspomnienia ludu o wydarzeniach z lat 1789, 1832 i 1848. Gdy rząd przystąpił do rozwiązania powołanej w czasie konfliktu francusko‑pruskiego Gwardii Narodowej i nakazał oddanie zakupionych ze składek paryżan armat, doszło do ostatecznego wybuchu konfliktu. Lud poparł Gwardię, złożoną głównie z cywilów. Około 80 tys. najbogatszych paryżan uciekło ze stolicy a rząd przeniósł się do Wersalu. W ten sposób 18 marca 1871 r. utorowała się droga do proklamacji Komuny Paryża.
Wyjaśnij symboliczne znaczenie nazwy tego dużego placu w centrum Paryża, nadanej pod koniec Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
26 marca 1871 r. odbyły się powszechne wybory oraz powołano do życia Radę Komuny ParyskiejKomuny Paryskiej, która stała się formą rządu i przejęła jego funkcje. Dwa dni po tym wydarzeniu w paryskim ratuszu Gabriel Ranvier ogłosił oficjalnie powstanie Komuny Paryskiej. 19 kwietnia ogłoszono Deklarację programową Komuny, w której określono jej cele.
Deklaracja programowa Komuny ParyskiejW bolesnej i strasznej walce, która grozi raz jeszcze Paryżowi okropnościami oblężenia i bombardowania […], Komuna ma obowiązek określić i ustalić życzenia ludności Paryża; określić charakter ruchu z 18 marca […]. Czegoż więc żąda? Uznania i utwierdzenia Republiki jako jedynej formy rządu dla dającej się pogodzić z prawami ludu, z normalnym i swobodnym rozwojem społeczeństwa; pełnego samorządu gminy, wprowadzonego we wszystkich miejscowościach Francji, oraz pełni praw dla każdej gminy, dla każdego zaś Francuza zapewnienia mu nieskrępowanego rozwoju jego zdolności talentów jako człowieka, obywatela i pracownika. […] Jedność polityczna, której pragnie Paryż, jest dobrowolnym zrzeszeniem wszystkich inicjatyw lokalnych, samorzutnym i swobodnym współdziałaniem wszelkich wysiłków indywidualnych w imię ogólnego celu, w imię wolności i dla bezpieczeństwa wszystkich. […] Rozpoczęta walka między Paryżem a Wersalem nie może być zakończona żadnym obłudnym kompromisem; jej wynik jest pewny. Zwycięstwo, do którego zmierza gwardia narodowa z nie słabnącą energią, będzie stanowiło podstawę prawa. Odwołujemy się do Francji! […] Co do nas, obywateli Paryża, spoczywa na nas obowiązek dokonania rewolucji największej i najstraszniejszej ze wszystkich, które zdobiły karty dziejów. Naszą powinnością jest walczyć.
Indeks dolny Zauważ, że Deklaracja programowa Komuny Paryskiej mówi o walce Paryża z Wersalem i szczególnej odpowiedzialności paryżan za wprowadzenie zmian. Czy jednak sprawa, o którą walczyli komunardzi, dotyczyła tylko stolicy Francji? Jak myślisz, dlaczego rewolucjoniści żądali wprowadzenia republiki i uważali ją za jedyną sprawiedliwą formę rządów? Indeks dolny koniecZauważ, że Deklaracja programowa Komuny Paryskiej mówi o walce Paryża z Wersalem i szczególnej odpowiedzialności paryżan za wprowadzenie zmian. Czy jednak sprawa, o którą walczyli komunardzi, dotyczyła tylko stolicy Francji? Jak myślisz, dlaczego rewolucjoniści żądali wprowadzenia republiki i uważali ją za jedyną sprawiedliwą formę rządów?
Źródło: Deklaracja programowa Komuny Paryskiej, [w:] Wiek XIX w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 2002, s. 275.
Nowe władze na swój symbol wybrały czerwony sztandar. miały też jasno skonkretyzowane cele: dalsza walka z Prusami oraz daleko idące, radykalne zmiany społeczne, laicyzacja państwa (pozbawienie Kościoła dotychczasowych wpływów, odebranie mu prawa do edukacji). Fabryki miały zostać uspołecznione a robotnicy zyskać nowe prawa: skrócono dzień pracy i określono urzędową płacę minimalną. Dążono do równouprawnienia kobiet, wprowadzono też – na wzór Wielkiej Rewolucji Francuskiej – nowy kalendarz. KomunardziKomunardzi nie we wszystkim byli zgodni. Różniło ich podejście do idei rewolucji, różnie rozumieli charakter zrywu a poszczególne ich grupy miały odmienny stosunek do instytucji państwa. Podejmowanie konkretnych działań blokowane było często przez różnorakie spory.
Upadek Komuny Paryskiej i represje
Czy uważasz, że brutalne stłumienie Komuny Paryskiej było spowodowane realnym zagrożeniem powtórki terroru znanego z Wielkiej Rewolucji Francuskiej?
Rządy komunardów trwały dwa miesiące. 21 maja wojska wersalskie rozpoczęły generalny atak i zakończyły ostatecznie rządy komunardów 28 maja 1871 r. Wojska rządowe z pomocą oddziałów pruskich przystąpiły do brutalnej pacyfikacji i rozprawy z uczestnikami Komuny Paryskiej. Poległo ok. 30 tys. ludzi. Edmund de Goncourt w swym Dzienniku zanotował:
Byłem w pobliżu dworca Passy, gdy ujrzałem pomiędzy żołnierzami mężczyzn i kobiety. Przeszedłem przez połamane ogrodzenie i znalazłem się na skraju alei, gdzie jeńcy czekali na odprawienie do Wersalu. Było ich wielu: usłyszałem, jak oficer podając papier pułkownikowi powiedział półgłosem: 407, w tym 66 kobiet. Mężczyzn ustawiono szeregami po ośmiu, związanych sznurem biegnącym od nadgarstka do nadgarstka. Są, jak ich wzięto, w większości bez kapeluszy i czapek [...]Są tu postacie najrozmaitsze, robotnicy w bluzach, o twardych twarzach, rzemieślnicy w kurtkach, mieszczanie w socjalistycznych kapeluszach, gwardziści narodowi, którzy nie zdążyli zrzucić mundurowych spodni, dwaj piechurzy - trupio bladzi - twarze ogłupiałe, dzikie, obojętne, nieme.
Cytat za: Edmund i Juliusz de Goncourt, Dziennik, Warszawa 1988, s. 362-363.
Komunardzi trafiali do więzień lub byli zsyłani do kolonii. Przyjmuje się, że na śmierć skazano i rozstrzelano ok. 10 tys. osób i ok. 13 tysiecy deportowano do kolonii karnych. Uliczne egzekucje miały miejsce nawet po upadku Komuny. Były to największe represje w historii XIX–wiecznej Francji. W trakcie walk komunardzi w odwecie za masakry wersalczyków zamordowali 50 zakładników, w tym arcybiskupa Paryża. Konsekwencje poniesione przez rewolucjonistów oraz ocenę paryskich wydarzeń 1871 r. przedstawia Andrzej Chwalba:
Komunardów bardzo surowo ukarano. Do dzisiaj brak ostatecznych danych odnośnie do liczby aresztowanych. Najczęściej podaje się liczbę ok. 50 tys., z czego 17 tys. miano rozstrzelać (w tym sporą grupę przywódców w dniu 27 V na cmentarzu Pére‑Lachaise), a 13 tys. deportowano do kolonii francuskich. Komuna przegrała, ale pamięć o niej trwała. Trudno zaprzeczyć, że była pierwszą próbą upodmiotowienia i dowartościowania ludzi pracy. Niemniej nie jest prawdą, że była poprzedniczką komunistycznych rewolucji XX w., mimo prób zawłaszczenia jej tradycji przez Marksa, a później Lenina. W istocie była radykalną próbą „przyspieszenia historii” i demokratyzacji społeczeństwa, uczynienia państwa laickim i socjalnym, a jednocześnie solidarnym.
Cytat za: Andrzej Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX. Warszawa 2012, s. 370.
Słownik
okres w historii Francji; proklamowana została 4 września 1870 r. i trwała 70 lat, do klęski Francji z III Rzeszą w 1940 r. podczas II wojny światowej
uczestnicy Komuny Paryskiej; wielu z nich poległo w czasie walk w 1871 r. oraz zostało straconych na mocy wyroków rządowego sądu wojennego, część została deportowana do Nowej Kaledonii, skąd wróciła do Francji dopiero po amnestii ogłoszonej w 1880 r.
rewolucyjne wystąpienie ludności Paryża, które miało miejsce między 18 marca a 28 maja 1871 roku. Brali w nim głównie przedstawiciele inteligencji oraz robotnicy. Wywołane została trudną sytuacją materialną oraz buntami i radykalizacją nastrojów po przegraniu przez Francję wojny z Prusami (1870‑1871) i ustaleniu niekorzystnych warunków pokojowych. Głównymi założeniami rewolucjonistów był rozdział Kościoła od państwa, wprowadzenie wybieralności i usuwalności urzędników, bezpłatnego, świeckiego nauczania i reformy społeczne (m.in. ochrona pracy i płacy)
(z łac. proletarius – należący do najuboższej klasy, niepłacący podatków, dający państwu tylko potomstwo) klasa społeczna złożona z robotników, pracowników fizycznych
starcie zbrojne, do którego doszło 1 i 2 września 1870 r., podczas wojny francusko‑pruskiej; konsekwencją bitwy była przegrana cesarza Napoleona III wraz z jego armią i zwycięstwo Prus; bitwa została wyróżniona przez Edgara Vincenta D’Abernon jako jedna z 18 bitew decydujących o losach świata; do klęski Francji przyczyniły się: brak jednolitego kompetentnego dowództwa, nieudolna taktyka i słabsza artyleria
miejscowość i gmina we Francji; budowę Wersalu rozpoczęto pod Paryżem w roku 1668; słynie z zespołu pałacowego, miejsca rezydencji królów francuskich od 1682 r.; do Wersalu przeniosły się z Paryża władze Francji w trakcie walk Komuny Paryskiej
Słowa kluczowe
III Republika, wojna francusko‑pruska, Sedan, Napoleon III, komunardzi, Komuna Paryska
Bibliografia
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX. Warszawa 2012.
M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.
J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2001.
E. i J. de Goncourt, Dziennik. Pamiętniki z życia literackiego, wybór i przekład J. Guze, Warszawa 1988.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002.