Geneza planu „Burza”

RtikaeW4oNUB01

Ilustracja przedstawia plakat. Na środku mężczyzna trzyma w lewej ręce uniesioną broń, a w prawej ręce trzyma polską flagę. Na dole plakatu jest napis: Do broni w szeregach AK.

Armia Krajowa formowana była z myślą o przeprowadzeniu powszechnego powstania zbrojnego. Plany powstania zakładały, że Polska znajdzie się w strefie operacyjnej państw zachodnich. Od 1943 r. ten wariant stawał się coraz mniej prawdopodobny, a coraz wyraźniej było widać, że Polska trafi do strefy działań wojsk sowieckich. W tej sytuacji Komendant Główny AK Tadeusz Komorowski 20 listopada 1943 r. wydał rozkaz, w którym ogłaszał realizację planu wzmożonej akcji dywersyjnejdywersjadywersyjnej, opatrzonej kryptonimem „Burza”akcja „Burza”„Burza”. W założeniach akcja „Burza” miała być krótkotrwałym zrywem zbrojnym oddziałów Armii Krajowej przeprowadzonym w momencie odwrotu armii niemieckiej. Celem ataków miały być tylne straże wycofujących się okupantów. Plany nie przewidywały prowadzenia działań w miastach i większych osiedlach, ponieważ mogłyby spowodować duże zniszczenia i zagrożenie dla ludności cywilnej.

Akcja „Burza” łączyła w sobie wyraźnie rozgraniczone cele militarne i polityczne. Celem militarnym było użycie tworzonego od 1939 r. wojska podziemnego zgodnie z jego przeznaczeniem – do walki z Niemcami. Celem politycznym było natomiast przywrócenie przedwojennych granic Polski oraz stworzenie warunków do ustanowienia suwerennej i demokratycznej władzy w Polsce. Był on więc politycznie wymierzony w sowieckie plany ostatecznego przejęcia przedwojennych Kresów Wschodnich oraz przekazania władzy polskim komunistom.

Plan odtwarzania dowództw wielkich jednostek na podstawie rozkazu Komendanta Głównego AK z 4 maja 1944 r.

Indeks górny Źródło: Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. 3, Polski ruch oporu, red. B. Kobuszewski, B. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988, s. 573. Indeks górny koniec^{Źródło: Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. 3, Polski ruch oporu, red. B. Kobuszewski, B. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988, s. 573.}

Naczelny Wódz gen. Kazimierz Sosnkowski z pewnymi zastrzeżeniami zaakceptował plan akcji „Burza”, a 2 lutego 1944 r. oficjalnie zaaprobował go rząd. Decyzja o tym, które oddziały wojskowe i które organa władz krajowych będą podlegały ujawnieniu, miała należeć do dowódcy AK i Delegata Rządu.

Wykonanie planu „Burza” wymagało przeprowadzenia mobilizacjimobilizacjamobilizacji, co odbywało się w ramach planu odtwarzania sił zbrojnych. Formowanym oddziałom nadawano nazwy pułków i dywizji, które istniały na danym terenie przed wojną. Ich liczebność jednak była najczęściej kilkukrotnie mniejsza niż ich przedwojennych odpowiedników.

Akcja „Burza” na obszarach wcielonych do ZSRS w 1939 r.

Przebieg działań zbrojnych na froncie wschodnim spowodował, że najwcześniej do walki przystąpił Okręg Wołyń. Dla Wołynia rozkaz włączenia się do „Burzy” został wydany już w grudniu 1943 r. Na jego podstawie została utworzona 27 Wołyńska Dywizja Piechoty, która liczyła ok. 7 tys. żołnierzy. Mobilizacja i szkolenie odbywały jednocześnie z trwającymi walkami z oddziałami Ukraińskiej Powstańczej Armii.

Dowodzący dywizją Jan Kiwerski zawarł porozumienie z dowództwem sowieckim i wprowadził dywizję do działań bojowych w rejonie Kowla. W połowie kwietnia 1944 r. polska dywizja wraz z sowieckim 54 pułkiem kawalerii została otoczona przez przeważające siły niemieckie w rejonie Lasów Mosurskich. W trakcie walk poległ ppłk Kiwerski. Nowy dowódca, mjr Jan Szatowski, wyprowadził z okrążenia ok. 3 tys. żołnierzy. Część pododdziałów po ciężkich walkach przekroczyła Bug i została włączona do Okręgu Lublin.

R1RFJVTI1y3d21

Zdjęcie przedstawia leżących na trawie żołnierzy. Trzymają broń i rozmawiają ze sobą, kilku pali papierosy. Są ubrani w proste, długie mundury oraz czapki z orłem. Za nimi jest las.

Mimo faktycznej współpracy oddziałów polskich i sowieckich po zakończeniu walk dowództwo sowieckie zaprzeczyło nie tylko temu, że zawarło umowę z dowództwem 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty, ale również temu, że polska dywizja uczestniczyła w walkach. Oznaczało to, że wysiłek i poświęcenie polskich żołnierzy nie przyniosły oczekiwanych efektów dyplomatycznych.

Zaprzeczenie przez ZSRS udziału 27 Dywizji Piechoty w walkach na Wołyniu wymusiło na dowództwie AK zmianę w dotychczasowych planach i objęcie działaniami także dużych miast, w których zaangażowanie oddziałów AK byłoby trudniejsze do ukrycia.

Celem Armii Krajowej na Wileńszczyźnie miało być samodzielne wyzwolenie Wilna. Operacji wileńskiej nadano kryptonim „Ostra Brama”. Całością sił liczących ok. 5500 żołnierzy dowodził ppłk Aleksander Krzyżanowski. Pierwszy atak, który został przeprowadzony w nocy z 6 na 7 lipca 1944 r., nie powiódł się. Wznowienie walk nastąpiło dopiero po nadejściu oddziałów sowieckich, które zdobyły miasto przy współudziale oddziałów AK 13 lipca 1944 roku.

Po zakończeniu walk o Wilno ppłk Krzyżanowski zarządził koncentrację wszystkich podlegających mu oddziałów w miejscowości Turgieje. Początkowo dowództwo 3. Frontu Białoruskiego zgodziło się na sformowanie z oddziałów AK dywizji piechoty i brygady kawalerii. Mimo to 17 lipca ppłk Krzyżanowski i wielu innych oficerów, a także delegat i pracownicy delegatury rządu okręgu wileńskiego zostali uwięzieni przez NKWD. Część żołnierzy została rozbrojona i skierowana do ciężkich robót. Wkrótce doszło do walk między odtwarzanymi oddziałami AK a jednostkami NKWD.

W rejonie Lwowa akcja „Burza” rozpoczęła się w połowie lipca 1944 r., gdy ruszyła sowiecka ofensywa na Wołyniu i Podolu. Oddziały AK Okręgu Lwowskiego odtworzyły 5 Dywizję Piechoty, którą dowodził ppłk Stefan Czerwiński, oraz 14 Pułk Piechoty. Zaatakowały linie kolejowe i walczyły w rejonie Drohobycza. Do największych walk doszło jednak dopiero wówczas, gdy front zbliżył się do Lwowa. Współpraca z oddziałami sowieckimi podczas wyzwalania Lwowa układała się bardzo dobrze, później jednak oficerowie zostali uwięzieni, a żołnierze wcieleni do armii gen. Berlinga. Podczas negocjacji z naczelnym dowódcą Armii Ludowej gen. Michałem Rolą‑Żymierskim został aresztowany dowódca Obszaru Lwowskiego AK gen. Władysław Filipkowski. Żołnierze, którym udało się uniknąć aresztowania, utworzyli na Rzeszowszczyźnie zgrupowanie „Warta”.

Walki o Wilno, Lwów oraz działania 27 Wołyńskiej Dywizji AK należały do największych operacji Armii Krajowej w ramach akcji „Burza” na terenie zabużańskim.

Na zachód od Bugu

ROLRGotpaZklT1

Ilustracja przedstawia dokument. Treść dokumentu: Obwieszczenie urzędowe. Brutalny okupant ustąpił z ziemi lubelskiej. Bliską jest chwila, kiedy prawo i sprawiedliwość przezwyciężą fałsz, przemoc i gwałt. Niepodległa Rzeczpospolita Polska znów powstanie poświęceniem, wysiłkiem i miłością swych wiernych synów. Ujmujemy ster odradzającego się Państwa we własne ręce, bo nikt obcy nie może nas zastąpić w sprawowaniu władzy w Ojczyźnie naszej. Z polecenia Rządu Rzeczypospolitej obejmuję z dniem dzisiejszym władzę na terenie województwa lubelskiego. Od wszystkich żądam posłuchu zarządzeniom moim i podległych mi organów. Kierownicy cywilnych instytucji użyteczności publicznej zostają mi podporządkowani automatycznie i winni zgłosić się po dyrektywy. Wszelkie poczynania, odnoszące się do akcji zbrojnej, są podporządkowane rozkazom komendanta okręgu wojskowego Armii Krajowej. W tej przełomowej chwili wzywam wszystkich Polaków do ofiarnego, karnego, pełnego godności wypełnienia swych obowiązków wobec Ojczyzny. Delegat Rządu Rzeczypospolitej Władysław Cholewa.

Pod koniec lipca 1944 r. działania frontowe przeniosły się na zachodni brzeg Bugu. Na Lubelszczyźnie Armia Krajowa na bazie doświadczonych oddziałów partyzanckich odtworzyła 3 i 9 Dywizję Piechoty. Po przebiciu się zza Bugu dołączyły do nich pozostałości 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty. Formacje te wykazały się dużą aktywnością: samodzielnie wyzwoliły siedem miast, a wspólnie z Armią Czerwoną kolejnych dwadzieścia pięć.

Działania w ramach akcji „Burza” prowadzone były również na Polesiu i Rzeszowszczyźnie. W Okręgu Polesie walczyła 30 Dywizja Piechoty ppłk. Henryka Krajewskiego, która jednak została rozbrojona w rejonie Otwocka przez Sowietów podczas marszu na pomoc Warszawie. Odtworzone 38 i 39 Dywizja Piechoty walczyły w Przemyślu i Jarosławiu, inne uczestniczyły w wyzwalaniu Rzeszowa.

W dramatycznej sytuacji znalazły się oddziały przystępujące do walki na zachód od Wisły. Od sierpnia do listopada 1944 r. zmobilizowane oddziały Okręgu Kraków AK walczyły w rejonie Skalbimierza. Na przedpolu przyczółka sandomiersko‑baranowskiego powstała „Republika Pińczowska”. Okręg Radom przystąpił do formowania trzech związków dywizyjnych, a 2 Pułk Piechoty Legionów wspierał oddziały sowieckie forsujące Wisłę. Zatrzymanie ofensywy na Wiśle spowodowało, że oddziały te pozostały osamotnione na przedpolu frontu i toczyły ciężkie walki z Niemcami.

Podobnie jak na trenach zabużańskich, również podczas walk na zachodnim brzegu Bugu współpraca AK z oddziałami sowieckimi początkowo układała się dobrze, ale już w ostatnich dniach lipca 1944 r. Rosjanie przystąpili do rozbrajania oddziałów polskich. Część oficerów i żołnierzy internowano. Wkrótce zaczęły się masowe aresztowania, a żołnierze trafili do obozów. Podczas gdy w realizację planu „Burza” zaangażowanych było ponad 60 tys. żołnierzy AK (nie licząc uczestników powstania warszawskiego), oddziały polowe AL liczyły zaledwie kilka tysięcy ludzi, Stalin informował zachodnich sojuszników, że podległe rządowi londyńskiemu oddziały wojskowe to formacje pozbawione wpływów, a jedyną realną siłę reprezentują organizacje związane z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego.

Słownik

Słowa kluczowe

Armia Krajowa, AK, plan „Burza”, 27 Wołyńska Dywizja AK, II wojna światowa, Polska pod okupacją, polskie władze na uchodźstwie

Bibliografia

J. Buszko, Historia Polski 1864–1948, Warszawa 1984.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

R. Korab‑Żebryk, Operacja Wileńska AK, Warszawa 1985.

Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. 3, Polski ruch oporu 1939–1945, red. B. Kobuszewski, B. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988.

M. Ney‑Krwawicz, Armia Krajowa. Siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009.

Operacja „Burza” i powstanie warszawskie 1944, red. K. Komorowski, Warszawa 2004.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.

S. Salmonowicz, Polski Państwo Podziemne, Warszawa 1994.

L.A. Sowa, Wielka historia Polski, t. 10, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001), Kraków 2001.

J.R. Szaflik, Historia Polski 1939–1947, Warszawa 1987.

J. Ślaski, Polska Walcząca (1939–1945), Warszawa 1990.

J. Turowski, Pożoga. Walki 27 Wołyńskiej Dywizji AK, Warszawa 1990.

W. Zdziabek, Polska Walcząca 1939–1945, Poznań 2011.

T. Bohun, Bój o Wilno. Operacja „Ostra Brama” Armii Krajowej, „Mówią Wieki” 7/2014.

B. Kubisz, Akcja „Burza” – kroczące powstanie, „Mówią Wieki” 1/2014.

B. Nowożycki, Powstańczy szlak Zgrupowania AK „Radosław”, „Mówią Wieki” 8/2014.

P. Samolewicz, Ostatni rozkaz pułkownika Kotowicza, „Mówią Wieki” 7/2016.

J.Z. Sawicki, Z pomocą powstaniu, „Mówią Wieki” 8/2014.