Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Hormony wywołują odpowiedź w organizmie już przy bardzo niskich stężeniach. Wykazują działanie plejotropowedziałanie plejotropowedziałanie plejotropowe (wielokierunkowe). Wynika ono z tego, że na poszczególnych komórkach występują różne receptory. Oprócz regulacji procesów życiowych organizmu hormony mogą wpływać na modyfikacje istniejących białek oraz stymulować komórki docelowe do syntezy nowych.

Ciekawostka

Termin „hormon” wprowadził w 1905 r. Ernest Starling, fizjolog angielski. Słowo to pochodzi od starogreckiego wyrazu hormán – pobudzać. Nauką zajmującą się hormonami jest endokrynologia.

R3hC7rzFnDglD
Ernest Starling (1866–1927)
Źródło: History of Medicine (NLM), domena publiczna.
bg‑lime

Funkcje hormonów produkowanych przez gruczoły dokrewne

Hormony wytwarzane przez gruczoły dokrewne wydzielane są do krwi i limfy, dzięki czemu mogą wywoływać efekt w tkankach oddalonych od miejsca ich produkcji.

RwhVJRX7SSvcW1
Na ilustracji znajdują się dwie sylwetki: kobiety i mężczyzny. Zaznaczono najważniejsze gruczoły dokrewne. Należą do nich: w środkowej części mózgu - podwzgórze, przysadka mózgowa, szyszynka, na szyi - tarczyca i przytarczyce, poniżej tarczycy leży grasica, kolejnym gruczołem jest trzustka, następnie w górnej części nerek leżą nadnercza, poniżej nich są gonady (jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn).
Układ hormonalny człowieka: gruczoły dokrewne.
Źródło: Englishsquare Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poniżej opisano poszczególne gruczoły dokrewne składające się na układ hormonalny człowieka.

Podwzgórze

Podwzgórze jest częścią międzymózgowia kontrolującą aktywność wewnątrzwydzielniczą. W ośrodku tym produkowane są hormony sterujące czynnością przysadki – liberyny (RH) i statyny. Liberyny uwalniają hormony tropowehormony tropowehormony tropowe (wydzielane przez przedni płat przysadki i kontrolujące produkcję innych hormonów), natomiast statyny wykazują działanie hamujące uwalniania do krwi hormonów przysadki.

Hormonami produkowanymi przez podwzgórze są także wazopresyna i oksytocyna.

Wazopresyna ogranicza straty wody, powodując jej resorpcjęresorpcjaresorpcję w kanalikach nerkowych, w wyniku czego zostaje zmniejszona produkcja moczu ostatecznego. Wchłonięta woda zwiększa ciśnienie krwi, które dodatkowo jest podnoszone poprzez skurcz naczyń krwionośnych wywołany działaniem hormonu. Czynnikami pobudzającymi uwalnianie wazopresyny są zmniejszenie ciśnienia tętniczego oraz wzrost ciśnienia osmotycznego krwi i płynu mózgowo‑rdzeniowego.

Wzmożone wydzielanie oksytocyny następuje w wyniku podrażnienia receptorów znajdujących się na brodawkach sutkowych lub w szyjce macicy i pochwie. Umożliwia to transport nasienia do jajowodu, powoduje skurcze macicy podczas akcji porodowej oraz pobudza laktację. Produkcja oksytocyny zależna jest także od innych hormonów, takich jak estrogeny, które wykazują działanie stymulujące, oraz progesteron, mający hamujący wpływ.

Przysadka mózgowa

Przedni płat przysadki produkuje hormony, które biorą udział w bardzo złożonych procesach życiowych, takich jak wzrost, metabolizm i rozmnażanie. Dwa z nich – prolaktyna i hormon wzrostu – są hamowane przez statyny. Prolaktyna stymuluje produkcję mleka, natomiast hormon wzrostu pobudza wzrost i reguluje metabolizm węglowodanów i tłuszczów. Przedni płat przysadki mózgowej produkuje również hormon tyreotropowy (tzw. tyreotropina, hormon stymulujący tarczycę, TSH). Wpływa on na docelowy gruczoł dokrewny i produkcję swoistego hormonu (tyroksyny – TIndeks dolny 4 i trójjodotyroniny – TIndeks dolny 3), dzięki czemu oddziałuje na cały organizm. Produkcja TSH kontrolowana jest na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego z TIndeks dolny 4 i TIndeks dolny 3.

Szyszynka

Szyszynka produkuje melatoninę. Hormon ten odpowiada za regulację rytmu snu i czuwania – wydzielany jest głównie w ciemności, a światło powoduje zahamowanie jego uwalniania. Ponadto wpływa na funkcje seksualne oraz zapoczątkowuje dojrzewanie. Obecnie naukowcy łączą niedobór melatoniny z rozwojem choroby Alzheimera oraz depresji.

Tarczyca

W tarczycy produkowane są m.in. tyroksyna (TIndeks dolny 4) oraz trójjodotyronina (TIndeks dolny 3), które regulują reakcje metaboliczne, rozwój umysłowy oraz wzrost. Kolejny hormon tarczycy – kalcytonina – reguluje poziom wapnia i fosforu w organizmie (działa antagonistycznie do parathormonu wydzielanego przez przytarczyce). Receptory dla kalcytoniny występują głównie w tkance kostnej, gdzie hormon ten hamuje procesy resorpcji wapnia i fosforanów z kości do krwi.

Przytarczyce

Przytarczyce wydzielają parathormon, który odpowiada za regulację gospodarki wapniowej i fosforanowej. Zwiększa on wchłanianie wapnia z układu pokarmowego oraz jego uwalnianie z kości. W efekcie zwiększa się poziom wapnia we krwi.

Grasica

Hormony grasicy (tymozynatymulina) uczestniczą w reakcjach odpornościowych. Pobudzają podziały limfocytów T, a także stymulują ich dojrzewanie.

Nadnercza

Do hormonów produkowanych w korze nadnerczy zalicza się glikokortykoidy (np. kortyzol), mineralokortykoidy (np. aldosteron) oraz androgeny nadnerczowe. Biorą one udział m.in. w regulacji metabolizmu związków organicznych oraz gospodarki mineralnej, wodnej i węglowodanowej.

Najważniejszym glikokortykoidem jest kortyzol, zwany hormonem stresu. Odgrywa on ważną rolę w utrzymywaniu homeostazyhomeostazahomeostazy w warunkach normalnych i stresowych. Wpływa na metabolizm niektórych związków, np. glukozy przez pobudzanie glukoneogenezyglukoneogenezaglukoneogenezy. Ponadto reguluje wydzielanie neurotransmiterówneurotransmiterneurotransmiterów oraz oddziałuje na gospodarkę mineralną. Do wzmożonego wytwarzania hormonu dochodzi podczas reakcji stresowych, dlatego jego zawartość w ślinie umożliwia kontrolę przewlekłego stresu.

Aldosteron to steroidowy hormon z grupy mineralokortykoidów. Wpływa silnie na gospodarkę wodno‑mineralną organizmu. Działając na kanaliki nefronu w nerkach powoduje zatrzymanie jonów sodu NaIndeks górny + i wzrost wydalania jonów potasu KIndeks górny +.

Natomiast w rdzeniu nadnerczy produkowane są adrenalina oraz noradrenalina. W warunkach stresu odgrywają one istotną rolę w mobilizacji organizmu do działania. W zależności od sytuacji obserwuje się zwiększoną produkcję adrenaliny lub noradrenaliny.

Sytuacje, w których obserwuje się przewagę wydzielania noradrenaliny

Sytuacje, w których obserwuje się przewagę wydzielania adrenaliny

Stres psychiczny wywołujący umiarkowane emocje

Stres psychiczny wywołujący silne emocje

Przeżywanie pozytywnych emocji

Przeżywanie nieprzyjemnych emocji

Gdy istnieje możliwość przeciwdziałania sytuacji stresowej
(nie jest to sytuacja „beznadziejna”)

Gdy emocje są wywołane sytuacją, której nie można
przeciwdziałać (sytuacja wydaje się bez wyjścia)

Długotrwała opieka nad osobami starszymi

Gdy stres psychiczny jest związany z oczekiwaniem na coś
(niemożność rozładowania narastającego napięcia);
w sytuacji publicznych występów

Trzustka

Wysepki Langerhansa (wysepki trzustkowe) składają się przede wszystkim z komórek alfa i beta. Komórki alfa produkują glukagon. Odpowiada on za wzrost stężenia glukozy we krwi przez wzmaganie glukoneogenezy i glikogenolizyglikogenolizaglikogenolizy. Antagonistycznym hormonem dla glukagonu, który obniża stężenie glukozy we krwi, jest insulina – produkują ją komórki beta wysepek Langerhansa w odpowiedzi na wzrost stężenia cukru we krwi.

Gonady (jajniki, jądra)

Rozwój cech płciowych oraz popęd seksualny zależą od hormonów produkowanych w gonadach. U płci żeńskiej odpowiadają za to estrogeny, natomiast u męskiej – androgeny (m.in. testosteron).

Podsumowanie informacji o gruczołach dokrewnych i wydzielanych przez nie hormonach

Gruczoł dokrewny

Hormon

Funkcja

Podwzgórze

Liberyny (RH)

Uwalnianie hormonów tropowych

Wazopresyna

Zmniejszenie ilości moczu
Podnoszenie ciśnienia krwi

Oksytocyna

Transport nasienia do jajowodów
Skurcze macicy
SekrecjasekrecjaSekrecja mleka

Przedni płat przysadki

Prolaktyna (PRL)

Kontrola produkcji mleka

Hormon wzrostu (GH,
tzw. somatotropina)

Pobudzanie wzrostu
Regulacja metabolizmu węglowodanów i
tłuszczów
Pobudzenie wątroby do produkcji hormonów

Szyszynka

Melatonina

Regulacja rytmu sen–czuwanie
Rozpoczęcie dojrzewania
Reakcje seksualne
Hamowanie rozwoju choroby Alzheimera
Niedobór odgrywa rolę w rozwoju depresji

Tarczyca

Tyroksyna (TIndeks dolny 4)
Trójjodotyronina (TIndeks dolny 3)

Regulacja metabolizmu
Pobudzanie wzrostu
Rozwój umysłowy

Kalcytonina

Regulacja gospodarki wapniowo‑fosforanowej

Przytarczyce

Parathormon

Regulacja gospodarki wapniowo‑fosforanowej

Grasica

Tymozyna
Tymulina

Pobudzanie do podziałów limfocytów T
Pobudzanie dojrzewania limfocytów T

Nadnercza – kora

Glikokortykoidy
(np. kortyzol)

Kontrola metabolizmu związków
organicznych
Regulacja gospodarki mineralnej

Mineralokortykoidy
(np. aldosteron)

Regulacja gospodarki mineralnej

Androgeny
nadnerczowe
(np. kortykosteroidy)

Regulacja metabolizmu

Nadnercza – rdzeń

Adrenalina
Noradrenalina

Regulacja metabolizmu węglowodanów
Pobudzanie i hamowanie układu
nerwowego

Trzustka – komórki alfa

Glukagon

Pobudzanie glukoneogenezy
Pobudzanie glikogenolizy
Stymulacja wzrostu stężenia glukozy we krwi

Trzustka – komórki beta

Insulina

Obniżanie stężenia glukozy we krwi

Jajniki

Estrogeny

Rozwój cech płciowych

Jądra

Androgeny
(np. testosteron)

bg‑lime

Funkcje hormonów produkowanych przez komórki gruczołowe

Niektóre hormony (tzw. hormony lokalne) działają jedynie w miejscu ich produkcji. Przykładami takich hormonów są enterogastron, sekretynacholecystokinina, wydzielane przez komórki dwunastnicy. Wpływają one odpowiednio na funkcje wydzielnicze żołądka, trzustki i pęcherzyka żółciowego.

Do hormonów lokalnych zalicza się również histaminę, produkowaną przez komórki tuczne tkanki łącznej skóry oraz płuc. Pełni ona wiele funkcji w organizmie, m.in. reguluje ukrwienie narządów i obniża ciśnienie krwi, kontroluje wydzielanie kwasu solnego oraz bierze udział w reakcjach alergicznych.

bg‑turquoise
Ciekawostka

Stężenie wielu hormonów (np. kortyzolu) regulowane jest przez zegar biologiczny i zmienia się przewidywalnie w ciągu doby.

Słownik

działanie plejotropowe
działanie plejotropowe

wywoływanie odmiennego efektu przez pojedynczy czynnik (np. hormon) w zależności od typu komórek, na które oddziałuje

hormony tropowe
hormony tropowe

hormony produkowane przez przedni płat przysadki, których rolą jest kontrola wydzielania innych hormonów, np. hormon luteinizujący (LH)

homeostaza
homeostaza

zdolność do utrzymania stałych parametrów środowiska wewnętrznego

glukoneogeneza
glukoneogeneza

przekształcanie związków niecukrowych (np. aminokwasów) w glukozę

glikogenoliza
glikogenoliza

proces rozkładu glikogenu do glukozy

neurotransmiter
neurotransmiter

związek chemiczny przenoszący sygnały między neuronami, a także między neuronami a komórką mięśniową lub gruczołową

resorpcja
resorpcja

wchłanianie, czyli przenikanie substancji przez powierzchnie np. jelita lub nabłonków kanalików nerkowych

sekrecja
sekrecja

wydzielanie substancji przez komórki

ujemne sprzężenie zwrotne
ujemne sprzężenie zwrotne

zwrotne oddziaływanie skutku określonego zjawiska na jego przyczynę, podczas którego skutek zjawiska przeciwdziała przyczynie; np. hormony tropowe wydzielane przez przysadkę pobudzają narządy do produkcji hormonów, z kolei hormony te hamują wydzielanie przez przysadkę hormonów tropowych (również przez wywieranie hamującego wpływu na podwzgórze)