Świt narodów i „chory człowiek Europy”

Od XIV w. Bałkany znajdowały się pod panowaniem imperium osmańskiego. Władza ta w XIX w. zaczęła jednak słabnąć, a samo państwo pogrążyło się w głębokim kryzysie. Reżim był mocno skorumpowany i nieefektywny. W wielu miejscach imperium wybuchały powstania i rewolty na tle politycznym, społecznym i religijnym. Zaostrzał się konflikt między różnymi grupami narodowymi zamieszkującymi imperium.

W XIX w. na Bałkanach nastąpił rozwój ruchów narodowych, w wyniku czego zaczęły się kształtować państwa narodowe. Nowo powstałe państwa, wspierane przez Rosję, starały się wyprzeć Turcję z Europy i podzielić między siebie zajmowane przez nią tereny.

Imperium osmańskie odgrywało ważną rolę w polityce mocarstw europejskich (tzw. kwestia wschodniakwestia wschodniakwestia wschodnia). Ewentualny upadek państwa mógłby zachwiać równowagą sił w Europie i zagrozić tym samym pokojowi. Prawdopodobnie doszłoby do konfliktu między krajami europejskimi o podział wpływów w imperium. Szansą na uniknięcie tego było zachowanie integralności terytorialnejintegralność terytorialnaintegralności terytorialnej państwa osmańskiego.

W 1908 r. w imperium osmańskim został obalony sułtansułtansułtan, a w imieniu jego następcy władzę sprawowała grupa ludzi zwanych Młodymi Turkami (młodoturkamimłodoturcymłodoturkami), których celem było doprowadzenie do politycznego i ekonomicznego odrodzenia państwa. Potężną niegdyś Turcję nazywano w XIX w. „chorym człowiekiem Europy”.

R1ErS5gW3VdU4

Ilustracja przedstawia kilku mężczyzn ubranych w mundury z orderami, przed nimi klęczy kobieta przykuta łańcuchem do wielkiego głazu. Obok dwóch innych żołnierzy rozkuwa łańcuch za pomocą dłuta i młota. nad całą sceną leci kobieta ze skrzydłami trzymająca transparent. Obok stoi grupa ludzi z flagami z półksiężycem i gwiazdą. W tle widać budynki.

Chwiejny stan równowagi

Państwa europejskie próbowały wykorzystać słabość Turcji i realizować jej kosztem własne cele polityczne. Państwami najbardziej zainteresowanymi rozwojem sytuacji w imperium osmańskim były Rosja i Austro‑Węgry. Dla imperium Romanowów Bałkany były ważne ze względów strategicznych. Uzyskanie dostępu do cieśnin czarnomorskich (Bosfor i Dardanele) otworzyłoby przed statkami rosyjskimi Morze Śródziemne, a tym samym lepszy dostęp do Europy i świata. Morze Bałtyckie oraz zamarzające na prawie sześć miesięcy Morze Białe nie zaspokajało potrzeb prężnie rozwijającej się gospodarki. Wojna krymskawojna krymskaWojna krymska (1853–1856) zakończyła się dla Rosji klęską. Mimo to nie zrezygnowano na dworze carskim z planów zdobycia cieśnin czarnomorskich. Rosja, wykorzystując idee panslawizmupanslawizmpanslawizmu, przedstawiała siebie jako przywódcę wszystkich Słowian żyjących w państwie osmańskim.

R1ZdSWis10sP0

Ilustracja przedstawia grupę żołnierzy przeprawiających się przez wodę i wspinających się po drabinach na wysoki mur. Na murze stoją żołnierze innego wojska i odpychają drabiny zrzucając wchodzących.

Polityka rosyjska na Bałkanach spotykała się ze zdecydowaną kontrakcją ze strony Austro‑Węgier. Największym problemem tego państwa w XIX w. stał się rozwój ruchów narodowych. Był on poważnym zagrożeniem dla integralności państwa, w którym Niemcy stanowili niewielki procent ludności. Wśród narodów najsilniej domagających się niepodległości znajdowali się Słowianie południowi, głównie Serbowie. W swoich dążeniach narodowych szukali oni wsparcia Serbii, z którą chcieli stworzyć jedno wielkie państwo. Mogło to nastąpić wyłącznie kosztem integralności imperium Habsburgów. Sprzeczne interesy Austro‑Węgier i Serbii doprowadziły do narastania od początku XX w. konfliktu między tymi państwami.

RWqPzBTd4LXrU

Fotografia przedstawia starszego mężczyznę ubranego w mundur wojskowy. Na piersiach wiszą medale. Ma długie siwe wąsy i krótkie włosy.

Narastanie napięcia

Celem obrony własnych interesów rząd w Wiedniu w 1908 r. dokonał aneksji Bośni i Hercegowiny. Ta najdalej na północ wysunięta prowincja imperium osmańskiego od 30 lat znajdowała się pod okupacjąokupacjaokupacją austriacką (postanowieniem konferencji berlińskiej z 1878 r.). Wydarzenie to stało się przyczyną wielkiego kryzysu w polityce międzynarodowej, który nazwano kryzysem bośniackimkryzys bośniackikryzysem bośniackim.

R6W4PottFwYdD

Ilustracja przedstawia dwa wojskowe buty stojące na mapie Bośni i Herzegowiny.

Po pierwsze aneksjaaneksjaaneksja spotkała się ze sprzeciwem ze strony reżimu Młodych Turków, który dopiero co przejął władzę w Stambule i uważał Bośnię i Hercegowinę za część swojego państwa. Również dwór w Petersburgu z wielką niechęcią odniósł się do akcji przeprowadzonej przez rząd wiedeński i zagroził mu nawet wojną. Niemcy obiecały jednak wywiązanie się z podjętych wcześniej zobowiązań sojuszniczych (układ z 1879 r.) i wsparcie Austro‑Węgier, gdy te znajdą się w stanie wojny z innymi państwami. Takiej obietnicy nie otrzymała Rosja ze strony swoich sojuszników – Wielkiej Brytanii i Francji. Osłabiona dodatkowo w wyniku klęski poniesionej w wojnie z Japoniąwojna z Japoniąwojnie z Japonią (1904‑1905), została zmuszona uznać aneksję Bośni i Hercegowiny.

Włączenie północnej prowincji tureckiej do państwa habsburskiego wywołało również wściekłość w Serbii, która sama dążyła do objęcia Bośni i Hercegowiny swoimi wpływami. Miała bowiem nadzieję, że prowincje te – pod względem etnicznym zamieszkane w takiej samej proporcji przez Bośniaków i Serbów – wejdą w skład tzw. Wielkiej SerbiiWielka SerbiaWielkiej Serbii. Aneksja dokonana przez Austro‑Węgry wywołała w Serbii wzrost nastrojów nacjonalistycznych. Austriacki ambasador w Belgradzie donosił swoim przełożonym w Wiedniu, że wszyscy Serbowie dążą do zemsty i liczą w tym na pomoc Rosji.

RIQr4Dr0z4bs3

Ilustracja przedstawia fragment miasta. Widać budynki mieszkalne i ulicę, po której spacerują ludzie ubrani w kolorowe stroje.

Wojny bałkańskie

Konflikt między Serbią a Austro‑Węgrami został jednak chwilowo odsunięty w czasie z powodu wybuchu wojny między państwami bałkańskimi. W 1912 r. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra (tzw. Liga Bałkańska) wystąpiły zbrojnie przeciwko Turcji, pozbawiły ją resztek terenów w Europie i podzieliły je między siebie (pokój w Londynie w 1913 r.). W dniu 28 listopada 1912 r. albańskie stronnictwo niepodległościowe wspierane przez Austro- Węgry chcące zablokować dostęp Serbii do Morza Adriatyckiego, proklamowało niepodległość Albanii. W lipcu 1913 r. konferencja ambasadorów przyznała Albanii niepodległość, ale pod nadzorem mocarstw.
Niezadowolenie Bułgarii z rezultatu traktatu pokojowego kończącego I wojnę bałkańskąI wojna bałkańskaI wojnę bałkańską doprowadziło do wybuchu kolejnego konfliktu. Tym razem Grecja, Serbia, Czarnogóra i Rumunia sprzymierzyły się z Turcją przeciwko Bułgarii. Najwięcej w wyniku II wojny bałkańskiejII wojna bałkańskaII wojny bałkańskiej zyskała Serbia, która w znaczący sposób powiększyła stan posiadania. Coraz bliżej była także realizacji swojego celu: stworzenia Wielkiej Serbii. Rząd w Wiedniu dochodził do coraz większego przekonania, że zmiażdżenie nacjonalizmu serbskiego jest warunkiem przetrwania monarchii habsburskiej.

Słownik

Słowa kluczowe

I  wojna bałkańska,  II wojna bałkańska, kwestia wschodnia, kryzys bośniacki, I wojna światowa

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.