Cztery sposoby interpretacji dzieła

W biblistycebiblistykabiblistyce już w średniowieczu ukształtowało się przekonanie, że Pismo Święte można odczytywać na czterech różnych poziomach. Podstawowym założeniem było przekonanie, że poza sensem dosłownym każdy werset biblijny zawiera także sens duchowy. W ten sposób wyróżniono sensy:

• dosłowny, polegający na literalnym rozumieniu treści Biblii,

• alegoryczny, dążący do odkrywania związków danego motywu z dziejami i nauczaniem Jezusa,

• moralny (tropologiczny), koncentrujący się na wyjaśnieniu, jak postać biblijna lub wydarzenie można powiązać z życiem każdego człowieka,

• anagogiczny (mistyczny), wskazujący na możliwość rozumienia postaci i wydarzeń biblijnych w kontekście życia pośmiertnego człowieka – jego zbawienia lub potępienia.

R1Cwo13I3sU6q

Obraz przedstawia wzburzone morze. Niebo jest zachmurzone, ciemne. Na morzu znajduje się na nim niewielka, drewniana łódź. W której płynie dwóch mężczyzn w średniowiecznych, arystokratycznych szatach oraz półnagi, wiosłujący mężczyzna. Po obu stronach łodzi, w wodzie znajdują się nadzy ludzie, którzy próbują dostać się do łodzi.

Przyjąwszy, że każde dzieło można odczytywać w sposób analogiczny do tego, jaki stosowano wobec Biblii, interpretatorzy utworów literackich poszukiwali w nich nie tylko znaczenia dosłownego, ale też głębszego, wyrażanego za pomocą symboli i alegorii.

SymbolsymbolSymbol i alegoriaalegoriaalegoria

Przez wiele wieków traktowano pojęcia symbol i alegoria jako synonimy. Dostrzegano pewne różnice między znaczeniem obu terminów, jednak ostateczne rozróżnienie nastąpiło dopiero w XIX w., głównie za sprawą twórców i teoretyków romantyzmu oraz Młodej Polski. Zasadniczym elementem łączącym zakres znaczeniowy symbolu i alegorii jest mówienie nie wprost, a za pomocą obrazów mających znaczenie przenośne, niewynikające bezpośrednio z ich treści. Podstawowa różnica wynika natomiast z jedno- lub wieloznaczności tych obrazów, a tym samym – z możliwości jednoznacznego albo uzależnionego od kontekstu ich pojmowania.

Symbol i alegoria w Boskiej komedii Dantego

Dante przestawił w Boskiej komedii swą własną wędrówkę po piekle, czyśćcu i raju (niebie). Pisząc poemat, włoski twórca odwoływał się do tradycji, na którą składały się liczne dzieła wizyjne przedstawiające podróż w zaświaty. Do głównych różnic między Boską komedią a wspomnianymi utworami należy literacki charakter jej narracji. Autor Boskiej komedii stworzył dzieło o charakterze alegorycznym, nie próbując wywołać u odbiorcy wrażenia, że przemieszczanie się po stopniach (tarasach) czyśćca czy sferach rajskich odbywało się w rzeczywistości.

R133kcibjxFLX1

Obraz przedstawia kilka postaci. Na pierwszym planie ukazanych jest dwóch nagich, walczących ze sobą mężczyzn. Ich ciała są atletycznie zbudowane. Jeden z mężczyzn klęczy. Drugi trzyma go za lewą rękę i próbuje przegryźć gardło. Na drugim planie, po lewej stronie widza stoi dwóch mężczyzn. Jeden z nich ubrany jest w długą, sięgającą ziemi pelerynę. Na głowie ma wieniec laurowy. Drugi mężczyzna obejmuje go. Ubrany jest w kaftan i przylegającą do głowy czapkę. Za nimi, w oddali widać unoszącą się w powietrzu upiorną postać o kształcie człowieka, ale twarzy diabła. Postać ma rozpostarte szeroko skrzydła. Po prawej stronie obrazu, na drugim planie widać setki nagich, ludzkich ciał.

Symboliczna jest struktura zaświatów. Trzy krainy w zaświatach należy kojarzyć z Trójcą Święta (nie przypadkiem strofą, której użył Dante, jest tercynatercynatercyna). Każda z tych krain składa się z dziewięciu części, a więc z potrojonej trójki. Dziewięć kręgów piekła poprzedzonych jest przedpieklem, co w sumie daje liczbę dziesięć, określaną jako doskonałą. O piekle, czyśćcu i niebie autor opowiada w 33 pieśniach, a to z kolei łączy się z liczbą lat życia Jezusa. Jako symboliczną można również postrzegać formę piekła: Dante i Wergiliusz schodzą w dół, co należy rozumieć jako coraz bardziej natężone przenikanie w głąb dusz.

Alegoryczne znaczenie mają też poszczególne postaci, np. Wergiliusz uosabia rozumowe podejście do świata, św. Łucja (jedna z przewodniczek po czyśćcu) personifikuje łaskę Boga, natomiast ukochana Dantego, Beatrycze – objawienie.

RU6nzA94Wc4wV

Obraz przedstawia szereg postaci ludzkich. Po lewej stronie ukazana jest piękna, młoda, długowłosa kobieta w sukni sięgającej do ziemi. W jej pobliżu znajdują się dziwne stwory: skrzydlaty lew, spiralnie zwinięty niby-wąż. Widać też fragmenty postaci i twarzy ludzkich. Obraz utrzymany jest w pastelowych barwach.

Dzięki uwzględnieniu nieliteralnego pojmowania postaci czy przedmiotów przedstawionych w Boskiej komedii możliwe jest rozróżnienie czterech sensów tego dzieła. Wędrówka Dantego odczytywana dosłownie oznacza stan duszy po śmierci. Alegoryczne odczytanie wskazuje na człowieka, którego cnotliwość lub grzeszność sprawia, że zostaje potępiony, nagrodzony lub skierowany na określony czas do czyśćca. Sens tropologiczny należy odnieść do sytuacji Włoch, a nawet całego chrześcijaństwa w czasach Dantego: pogrążona w anarchii społeczność Europy poprzez odrzucenie niesprawiedliwości, przekupstwa i innych grzechów dozna oczyszczenia moralnego. Wykład anagogiczny uzmysławia, że dusza ludzka, pozbywszy się ograniczeń cielesnych, jest w stanie dotrzeć do największych tajemnic istnienia – potrafi osiągnąć poznanie Boga.

Dostrzeżona wielopoziomowość interpretacji Boskiej komedii w znacznym stopniu wynika z użycia przez jej autora symboli oraz alegorii.

Słowniczek