Przeczytaj
Warunki rozwoju sztuki renesansowej
Końcówka XV w. i wiek XVI to dla Polski okres rozwoju gospodarczego i wzrostu zamożności wszystkich warstw społecznych. Dzięki temu rozkwitła hojność tradycyjnych mecenasów sztuki: dworu królewskiego, Kościoła i arystokracji, na znaczeniu zyskał też mecenat mieszczaństwa. Swój wkład w rozwój sztuki miała również drobniejsza szlachta, a nawet chłopi.
Napływ literatury z zagranicy i dalekie podróże poszerzały horyzonty potencjalnych mecenasów. Do rozpowszechnienia wiedzy o najnowszych trendach w architekturze i sztuce przyczyniały się wyjazdy odbywane w celach edukacyjnych i handlowych, ożywione kontakty dyplomatyczne oraz coraz silniejsze więzi towarzyskie z obcymi dworami i zagranicznym mieszczaństwem.
Renesansowe wzory docierały do Polski z dwóch kierunków: z Włoch oraz z Europy Zachodniej, zwłaszcza z południowych Niemiec i Niderlandów. Wpływy włoskie obejmowały południowe regiony kraju, a zachodnioeuropejskie – głównie północne. Pierwszych włoskich architektów i rzeźbiarzy do Krakowa sprowadził syn Kazimierza Jagiellończyka – Zygmunt I Stary, który z włoskimi wzorcami sztuki renesansowej zetknął się na Węgrzech, podczas pobytu na dworze swojego brata Władysława. Natomiast kupcy gdańscy stykali się z nowoczesną architekturą dzięki licznym podróżom handlowym. Sami również pragnęli, aby ich miasto nie odstawało od ośrodków, z którymi utrzymywało kontakty gospodarcze, i zasługiwało na podziw w oczach przyjezdnych kupców.
Architektura reprezentacyjna
Przełomowym momentem w rozpowszechnieniu się stylu renesansowego w architekturze była przeprowadzona w latach 1507–1536 przebudowa Zamku Królewskiego na Wawelu. Realizowało ją dwóch architektów włoskich: Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berrecci. Powstał wtedy oparty na planie kwadratu renesansowy dziedziniec, otoczony trzykondygnacyjnymi krużgankamikrużgankami, z arkadamiarkadami na parterze i pierwszym piętrze. Ostatnia, trzecia, kondygnacja wyróżniała się wyjątkowo wysokimi kolumnami podtrzymującymi okap dachu.
Do przebudowanych w stylu renesansowym komnat wchodziło się z krużganków, które stanowiły główne połączenie komunikacyjne. Komnaty otrzymały szerokie trójskrzydłowe okna. Ściany pokrywały malowidła przedstawiające sceny mitologiczne i batalistyczne, upamiętniające chwałę oręża polskiego. Sufit Sali Poselskiej został przyozdobiony najwybitniejszym dziełem snycerskimsnycerskim XVI w. w Polsce: zespołem 194 rzeźbionych ludzkich głów.
Renesansowy Wawel znany jest również z arrasówarrasów – ściennych, misternie tkanych i niezwykle ozdobnych kobierców. Sprowadził je z Niderlandów Zygmunt II August. Przedstawiały one sceny biblijne, mitologiczne i obyczajowe.
Za najdoskonalsze, w pełni spójne dzieło renesansowe uchodzi kaplica Zygmuntowska na Wawelu. Zbudował ją Bartolomeo Berrecci w latach 1519–1533 dla Zygmunta I Starego jako mauzoleummauzoleum Jagiellonów. Architekt nadał kaplicy klasyczny kształt zewnętrzny – korpus w kształcie sześcianu wieńczy spoczywająca na bębnie kopuła pokryta złotą łuską. Dla wnętrza kaplicy bardzo charakterystyczne jest wkomponowanie w jej ściany motywu łuku triumfalnego. Początkowo w kaplicy postawiono nagrobek Zygmunta I Starego i sześć posągów świętych. W latach 70. XVI w. zostały w niej umieszczone nagrobki Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki.
Renesansowe budownictwo rozwijało się również poza Krakowem. W Wilnie, które korzystało z osobistej opieki Zygmunta II Augusta, przebudowano zamek oraz katedrę. Jagiellonom starali się dorównać arystokraci. Na zlecenie Seweryna Bonera w stylu renesansowym został odnowiony zamek w Ogrodzieńcu. Podobną przebudowę rezydencji w Pieskowej Skale przeprowadził Hieronim Szafraniec. Obie te budowle wyróżniały wspaniałe arkadowe loggieloggie – otwarte na zewnątrz wnęki umieszczone w płaszczyźnie budynku, na które wychodziły drzwi i okna prowadzące do pomieszczeń wewnętrznych. Włoski architekt Santi Gucci był natomiast budowniczym pałacu Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim. Powstał w nim wyjątkowej urody dziedziniec arkadowy o klasycznych proporcjach, wzbogacony efektownymi schodami i balkonem.
Urbanistyka i architektura miejska
Rozwój gospodarczy miast i wzrost zamożności mieszczan przyczynił się do rozwoju budownictwa miejskiego. Patrycjat szczególnie dbał o najbardziej reprezentacyjną świecką budowlę miejską: ratusz. Poznański ratusz przebudował w stylu renesansowym Giovanni Battista di Quadro, czerpiąc wzorce z rzymskiego antyku. Front budynku zdobi reprezentacyjna loggia. Renesansowe ratusze powstały najczęściej również w wyniku przebudowy, m.in. w Sandomierzu i Tarnowie, a od podstaw został zbudowany ratusz w Zamościu.
Bogaci mieszczanie w stylu renesansowym przebudowywali lub wznosili swoje kamienice. Prowadziły do nich ozdobne portale, ich fasady często dekorowane były malowidłami, a ściany frontowe wieńczono rzeźbionymi attykamiattykami. Wnętrza rozświetlały szerokie trójdzielne okna.
W miastach bądź w ich sąsiedztwie stawiano budowle o charakterze gospodarczym. Symbolem Krakowa stały się przebudowane w duchu renesansowym Sukiennice, wyróżniające się okazałymi attykami. W okolicach Kazimierza Dolnego, wzdłuż Wisły, powstał zespół wspaniałych spichlerzy, obsługujących wiślany handel zbożowy.
Najbardziej spektakularnym przedsięwzięciem w XVI‑wiecznej Polsce była budowa od podstaw, według renesansowych założeń urbanistycznych, całego miasta – Zamościa. Miasto zostało lokowane przez Jana Zamoyskiego w 1580 r. Łączyło funkcje gospodarcze, rezydencjalne i obronne: oprócz urządzeń gospodarczych i komunalnych powstała w nich rezydencja Zamojskiego, a całość została otoczona nowoczesnym bastionowym systemem fortyfikacyjnym.
Malarstwo i rzeźba
W Polsce renesansowym budowlom pod względem poziomu artystycznego dorównywała rzeźba. Dominowały w niej nagrobki i płyty nagrobne, umieszczane w kościołach. Niedoścignionym wzorem były nagrobki Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej. W odróżnieniu od rzeźb gotyckich przedstawiały one zmarłych w naturalnej pozie. Brakuje elementów grozy czy ściśle religijnych.
Na rozwój renesansowej rzeźby nagrobnej duży wpływ wywarł wykonany przez Berrecciego nagrobek Piotra Tomickiego w niespotykanej dotąd formie opartego o ścianę sarkofagu z wizerunkiem zmarłego. Bardzo dużą wartość estetyczną posiadał również nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej w Tarnowie – będąca jego częścią postać uznawana jest za najpiękniejszą kobiecą rzeźbę renesansową w Europie.
O ile w architekturze i rzeźbie dominowały wpływy włoskie, o tyle w malarstwie – niemieckie. Obok tematyki religijnej pojawia się tematyka świecka: batalistyczna i historyczna. Jednym z najwcześniejszych przykładów polskiego malarstwa historycznego jest obraz Bitwa pod Orszą, przedstawiający zwycięstwo wojsk polskich nad armią cara Wasyla III.
Coraz większą popularność zyskuje portret, ale w tej dziedzinie trudno w Polsce o arcydzieła. Większość artystów (właściwie powinno się mówić o rzemieślnikach) koncentrowała się raczej na dekoracyjności malowidła niż na odzwierciedlaniu osobowości modela.
Wysoki poziom artystyczny osiąga zdobnictwo książek. Najwybitniejszym XVI‑wiecznym dziełem tego typu jest tzw. Kodeks Behema – zbiór statutów cechowych bogato zdobiony miniaturami przedstawiającymi realistyczne scenki z życia miejskiego. Wybitnym malarzem iluminatorem doby renesansu był cysters Stanisław Samostrzelnik, do jego najznakomitszych dzieł należą miniatury zamieszczone w Katalogu arcybiskupów gnieźnieńskich i ewangeliarzu Piotra Tomickiego. Samostrzelnik tworzył również obrazy tablicowe i portrety oraz malowidła ścienne.
Muzyka renesansowa
Na okres renesansu przypada także rozwój polskiej muzyki. Obok dzieł kościelnych powstawały utwory świeckie. Na dworach Jagiellonów działały zespoły muzyczne. Wraz z rozwojem druku pojawiły śpiewniki.
Do najwybitniejszych polskich kompozytorów należą Mikołaj Gomółka i Wacław z Szamotuł. Mikołaj Gomółka był autorem 150 utworów dla chóru mieszanego, napisał m.in. Melodie na Psałterz polski do Psałterza Dawidów Jana Kochanowskiego. Wacław z Szamotuł był autorem wielu pieśni, a po przejściu na kalwinizm komponował muzykę do psalmów.
Wraz z laicyzacjąlaicyzacją życia rozpowszechniła się moda na taniec. Okazją do tańców były zarówno uroczystości dworskie, jak i święta ludowe.
Słownik
(franc. arcade, wł. arcato od łac. arcus – łuk) układ następujących po sobie łuków wspartych na filarach, kolumnach lub słupach
tkanina dekoracyjna, której nazwa wywodzi się od francuskiego miasta Arras
(z gr. attikos – pochodzący z Attyki) ścianka lub balustrada wieńcząca elewację budowli, znajdująca się zwykle ponad gzymsem
(z niem. Kreuzgang) ciąg komunikacyjny biegnący wzdłuż ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi i przykryty stropem lub sklepieniem
(z łac. laicus – świecki, od gr. laikos – ludowy) zeświecczenie, proces uniezależniania się różnych dziedzin życia społecznego, politycznego, kulturalnego itp. spod wpływów Kościoła
(wł.) pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku i niebędące ciągiem komunikacyjnym
(łac. mausoleum od gr. Mausoleion – wspaniały grobowiec Mauzolosa, z IV w. p.n.e.) monumentalny grobowiec
(z franc. rosette – różyczka) duży kolisty otwór okienny
(z niem.) sztuka rzeźbienia w drewnie
Słowa kluczowe
renesans, kaplica Zygmuntowska, Wawel renesansowy, arrasy
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
Grzybowski S., Wielka historia Polski, t. 4, Dzieje Polski i Litwy (1506–1648), Kraków 2000.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.
Topolski J., Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, t. 2, Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501–1795), Poznań, 1999.