Pokolenie Kolumbów to określenie, które na stałe weszło do historii literatury dzięki powieści Romana Bratnego Kolumbowie. Rocznik 20 wydanej w 1957 r. Stało się też kluczem do interpretacji twórczości artystów urodzonych około roku 1920. Bratny, sam należący do tej generacji, stworzył wielowątkową opowieść o ludziach wkraczających w dorosłe życie w okresie II wojny światowej. Przedstawił tragiczne losy warszawskiej młodzieży ze środowiska inteligenckiego, uczestniczącej w zbrojnej konspiracji antyhitlerowskiej w szeregach Armii Krajowej. Koleje życia głównych bohaterów tworzą typowe życiorysy pokolenia, które przyszło na świat już w niepodległej Polsce i miało kształcić się, pracować, realizować swoje marzenia i aspiracje. Krzysztof Kamil Baczyński pisał w 1938 roku w liście do koleżanki:

Wybuch II wojny światowej to symboliczny kres świata, który ci ludzie znali. Wyrazistą cechą twórczości pokolenia Kolumbów jest poczucie, że potężne zewnętrzne siły odebrały im młodość, zmusiły do przedefiniowania celów, przyjęcia określonej postawy wobec zaistniałej sytuacji:

Postawę wyrażającą się w poczuciu odpowiedzialności obywatelskiej i patriotycznej zaszczepiła generacji Kolumbów przedwojenna szkoła hołdująca wzorcom romantycznego postrzegania powinności wobec ojczyzny. Młodzi, mimo poczucia dziejowej niesprawiedliwości, wzięli na swoje barki ciężar zbrojnego oraz moralnego sprzeciwu wobec okupanta. Wielu z nich zdecydowało się na udział w konspiracji zaraz po klęsce wrześniowej. Równocześnie uczestniczyli w tajnym nauczaniu, byli aktywni twórczo. Jednak ich podstawowym celem stała się walka z okupantem.

Opis doświadczeń i uczuć, oddanie klimatu czasu Apokalipsy spełnionej stało się jednym z największych wyzwań twórców generacji wojny. Założenia poezji skamandrytów, pogardliwie określanych w czasie wojny mianem ,,pięknoduchów”, nie odpowiadały realiom wojennej rzeczywistości i rozterkom przeżywanym przez młodych ludzi. Związany ze „Sztuką i Narodem”„Sztuka i Naród”„Sztuką i Narodem” Andrzej Trzebiński głosił śmierć poezji, opowiadając się za wyższością dramatu, który najlepiej pozwala, w jego opinii, oddać tragiczne doświadczenia.

Poeci poszukiwali sposobu pokazania rozdźwięku między osobistymi pragnieniami a powinnością wobec ojczyzny i narodu, potrzebą miłości a koniecznością zabijania i patrzenia na wszechobecną śmierć. Uciekali przed patosem, dosłownością. Czerpali inspiracje z poezji Józefa Czechowicza, zwracali się w stronę twórczości Cypriana Kamila Norwida, Juliusza Słowackiego i założeń romantycznego mesjanizmu. Wielu, tak jak Baczyński, kreowało w swoich utworach oniryczneonirycznyoniryczne odległe światy, szukając w nich ucieczki i ukojenia, sposobu na wyrażenie pokoleniowego doświadczenia. Kazimierz Wyka uważa, że:

Wojna staje się w tych tekstach irracjonalną siłą przypadkowo wybierającą swe ofiary. Krzysztof Kamil Baczyński pisał:

Tadeusz Borowski rozliczał się z idealistycznym pojmowaniem świata w utworze Czasy pogardy :

Poeta wyraża podstawową rozterkę pokolenia Kolumbów - nawet jeśli potomni zostaną uwolnieni od doświadczenia wojny, to dla niego i jego rówieśników nie ma już nadziei. Nie tylko muszą oni złożyć najwyższą ofiarę, ale także poradzić sobie ze świadomością, że zostanie ona zapomniana, bo takie są prawa historii:

Przyjęcie postawy aktywnej staje się dla tych młodych ludzi wewnętrznym imperatywem, wyrazem szczerego, realnego sprzeciwu wobec „czasu pogardy”, który podtrzymuje wiarę w wartości stanowiące dla nich wyznacznik człowieczeństwa.

Słownik