Totalitaryzm – dżuma XX wieku

TotalitaryzmtotalitaryzmTotalitaryzm to system rządów, w którym państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia społecznego, dążąc do całkowitego podporządkowania sobie obywateli. Jednostka, stanowiąca niejako własność państwa, zostaje pozbawiona swobody myśli i wolności wyboru. Jest zmuszona do akceptacji obowiązującej ideologii i bezwzględnego posłuszeństwa władzy, którą sprawuje „nieomylny”, otoczony kultem dyktator. Ideę totalitaryzmu najpełniej realizowały faszyzm (powstał we Włoszech pod rządami Benito Mussoliniego), nazizm (skrajna odmiana faszyzmu stworzona w Niemczech przez Adolfa Hitlera) oraz komunizm (system oparty na ideologii marksistowskiej, wprowadzony w Rosji przez Włodzimierza Lenina i kontynuowany przez Józefa Stalina).

R1NiT0JsvCIhx

Zdjęcie przedstawia dwa plakaty propagandowe. Z lewej Adolf Hitler w otwartym samochodzie pozdrawia wyciągniętą ręką żołnierzy. Na drugim Józef Stalin stoi z wyciągniętą do przodu ręką. W tle sowiecka flaga oraz przelatujące samoloty.

Największe tryumfy systemy totalitarne święciły w pierwszej połowie XX wieku. Powstały na gruzach starego świata, zniszczonego przez I wojnę światową (1914–1918). Hannah Arendt, filozofka, twierdzi, że zarówno faszyzm, jak i komunizm zaistniały w wyniki załamania systemu klasowego. Według niej otrząśnięte z letargu, niezorganizowane masy ludzkie zaczęły dobitnie manifestować swoje niezadowolenie i opozycję wobec nowego porządku w Europie. Gwałtowny wzrost inflacji i bezrobocia oraz porażka militarna Niemiec i Austrii w I wojnie światowej spowodowały nastrój frustracji, rozpaczy oraz poczucia niesprawiedliwości. Można również powtórzyć za filozofem Piotrem Jaroszyńskim, że systemy totalitarne to konsekwencja zachłyśnięcia się utopijnymi wizjami wieku XVIII, planami gruntownej przebudowy społeczeństwa i opanowania świata.

Cechy rządów totalitarnych

Indeks górny Oprac. na podstawie rozprawy doktorskiej Emilii Truskolaskiej‑Kopeć Problematyka ideologiczna w twórczości George'a Orwella i jej polskich przekładach, Uniwersytet Warszawski, Wydział Artes Liberales, Warszawa 2014. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie rozprawy doktorskiej Emilii Truskolaskiej‑Kopeć Problematyka ideologiczna w twórczości George'a Orwella i jej polskich przekładach, Uniwersytet Warszawski, Wydział Artes Liberales, Warszawa 2014.}

Wizje totalitarne w literaturze

R19JX8JE7zYde1

Na rysunku widzimy okręt na wodzie, otaczającej wyspę. Na wyspie znajdują się zabudowania, kościoły i zamki.

Zalążków idei totalitaryzmu upatruje się w myśleniu utopijnym. Przypomnijmy, że określenie utopiautopiautopia (z gr. ‘miejsce nieistniejące’), pochodzące od tytułu dzieła Thomasa More’a, oznacza mrzonkę, krainę nierealną, idealne państwo stanowiące wzorzec praw i stosunków społecznych. Literacka utopia to projekt doskonałego ustroju, w którym nie istniałyby bieda, wyzysk, przemoc i niesprawiedliwość. Odpowiedzią na takie entuzjastyczne wizje są antyutopie, odwracające schemat utopii – to, co tam traktowane jest jako przejaw idealnej organizacji państwa, demaskują jako zniewolenie jednostki przez system. Ukazują społeczeństwo przyszłości jako nadmiernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące indywidualność człowieka drogą terroru i propagandy.

Antyutopia George'a Orwella – Rok 1984

RHst65nbyO6CJ1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku z ciemnymi włosami i małym wąsem. Mężczyzna ubrany jest w ciemny płaszcz. Przed nim stoi mikrofon z napisem na tabliczce "BBC".

Literatura analizuje i obnaża mechanizmy ustrojów totalitarnych. Szczególne miejsce wśród dzieł antytotalitarnych zajmuje powieść George’a Orwella ***Rok 1984***. To wydana u schyłku lat 40. antyutopia, która demaskuje komunistyczne mrzonki o idealnym ustroju społecznym. W świecie przedstawionym przez Orwella trzeba uważać nawet na własne myśli, aby nie popełnić wykroczenia przeciwko systemowi. Myślozbrodnia jest bowiem natychmiast wychwytywana przez Policję Myśli i – po torturach oraz upokarzającym procesie – karana śmiercią. Bohaterowie są poddawani nieustannej inwigilacji. Kontrolowaniu ideologicznej czystości służą wszechobecne (także w mieszkaniach) teleekrany, przez które Wielki Brat, legendarny przywódca Partii, nieustannie śledzi zachowania obywateli, zalewając ich jednocześnie potokiem nachalnej propagandy. Zniewoleniu służy też nowomowanowomowanowomowa, język stworzony przez partyjnych speców, ograniczający swobodę myślenia. Świat wykreowany przez Orwella to świat bez prawdy i bez historii:

R1JmnHdmevZrX

Na zdjęciu widzimy cztery osoby stojące za pulpitem i rozmawiające. To trzech mężczyzn i jedna kobieta. Wszyscy w białych koszulach i pod krawatami. Mężczyzna z prawej ma garnitur, drugi ma założone spodnie ogrodniczki. Z tyłu na ścianie zawieszony jest plakat z wielką twarzą i napisem w języku angielskim.

Partia, panując nad przeszłością, może kształtować przyszłość. Podporządkowaniu się temu służy dwójmyślenie – proces psychiczny umożliwiający akceptację każdego kłamstwa i uznanie go za prawdę. To Partia decyduje, co jest białe, a co czarne. Dlatego wszyscy bez protestu przyjmują zarówno ograniczenia przydziału żywności jako podwyżki rzekomo obniżonych wcześniej norm, jak i raptowne zmiany sojuszy.

Życie was pokona – promień nadziei w ponurym proroctwie

R1WES54lEwIqf1

Zdjęcie przedstawia okładkę książki: "George Orwell 1984". Pod tytułem obraz twarzy człowieka. Na dole napis "A signet classic".

Rok 1984 to przygnębiająca powieść o tragicznym wymiarze – jej bohaterowie wiedzą, że cokolwiek uczynią, poniosą klęskę. System inwigilacji i represji jest tak doskonale zaprogramowany, że zmiażdży najmniejszy przejaw oporu. Orwell pisał swą książkę jako ostrzeżenie przed narastającym po zakończeniu II wojny światowej totalitaryzmem sowieckim, który po pokonaniu faszyzmu objął prawie 1/3 świata. W tym ponurym proroctwie przebłyskuje jednak promyczek nadziei. Winston zapisał w swoim pamiętniku: Jeśli istnieje jakakolwiek nadzieja, spoczywa w prolach. Miał na myśli pogardzaną, żyjącą w nędzy warstwę robotniczą, stanowiącą 75% mieszkańców Oceanii, którą Partia lekceważyła i pozostawiła samą sobie, gdyż nie uważała jej nawet za potencjalnie groźną. Główny bohater, Winston, dostrzega jednak, że ci biedni, ciemni, mieszkający w slumsach ludzie zachowali uczucia, czyli istotę człowieczeństwa. I jeśli ktoś kiedyś obali Partię, to właśnie oni – jeśli tylko tego zapragną. Życie was pokona – mówi Winston torturującemu go O’Brienowi.

Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – groteskowa antyutopia

RzE4Qkc6cIFuk1

Zdjęcie przedstawia panoramę miasta. Na głównym planie długa ulica z rzędem samochodów poruszających się w jedną i drugą stronę. W tle zabudowania oraz wysoki budynek z iglicą - Pałac Kultury i Nauki.

Absurdy funkcjonujące w państwie totalitarnym są przedmiotem powieści Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego, wydanej w podziemiu w 1979 r. Utwór ma charakter groteskowej antyutopii, w której autor ukazuje peerelowską rzeczywistość w krzywym zwierciadle. W tym świecie zakłamanie sięgnęło już tego stopnia, że nie wiadomo nawet, czy jest rok 1979, czy może 1999, gdyż komuniści zamknęli w sejfie ostatni kalendarz. Polski wchłanianej od dziesięcioleci przez komunistyczne imperium właściwie już nie ma.

Stanisław Bereś pisał w eseju poświęconym twórczości Konwickiego:

Dojmujące odczucie rozpadu kraju, narodu, ludzkiej egzystencji zostało w Małej apokalipsie połączone z wizją powszechnej katastrofy, która ogarnia cały świat, dotknięty erozją podstawowych wartości. Krocząca, szara apokalipsa dotyczy bowiem każdego człowieka, nawet tego pozostającego poza obrębem totalitaryzmu, gdyż etyczny, duchowy krach dotyczy wszystkich i wszystkiego.

Dziedzictwo totalitaryzmu

Z końcem XX w. ta niszcząca ludzkość polityczno‑ideologiczna dżuma przestała istnieć. Choć tu i ówdzie zachowały się totalitarne „skanseny” (Kuba, Chiny, Korea Północna), a w wielu pozornie wolnych krajach wciąż nie przestrzega się praw człowieka, totalitaryzm jako zjawisko globalne należy już do przeszłości. Trzeba jednak pamiętać, że w każdej chwili może zaistnieć na nowo. Albert Camus w powieści o zarazie grasującej w Oranie przestrzegał, że bakcyl dżumy nigdy nie umiera – trwa w utajeniu, gotów do ponownego ataku. Nie możemy mieć pewności, że przyszłość będzie od niego wolna, choć tym razem totalitaryzm może przybrać zupełnie inne oblicze. Francuski pisarz i polityk André Malraux powiedział, że wiek XXI będzie wiekiem religii. Gdy obserwujemy różnego rodzaju fundamentalizmy religijne, głoszące nienawiść do wszystkich myślących i wierzących inaczej, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że mogą one stać się ideowym podłożem nowych systemów o totalitarnym charakterze. U źródeł każdego totalitaryzmu stoi bowiem poczucie własnej wyższości (ideologicznej, rasowej, klasowej, religijnej) połączone z pogardą dla wszelkiej odmienności, która z definicji zasługuje na zniszczenie. Czyż ten sposób myślenia nie jest dzisiaj bliski wielu ludziom? Dlatego – mimo klęski XX‑wiecznych totalitarnych ideologii – nie należy zbyt szybko zapominać o tym fatalnym dziedzictwie.

Słownik