Rozkwit filozofii

Filozofia najwcześniej pojawiła się w Azji Mniejszej. Jońska filozofia przyrody, bo tak ją nazywamy, starała się odpowiedzieć na pytanie, z czego powstał świat. Żyjący na przełomie VII i VI w. p.n.e. Tales z Miletu uważał, że początek światu dała woda. Z kolei żyjący sto lat później Heraklit z Efezu za pierwotną substancję uważał ogień. Sądził też, że świat ulega ciągłej przemianie. Teorię bliską poglądom dzisiejszej fizyki głosił Demokryt z Abdery. Uważał on, że świat powstał z materii, czyli z niezmiennych cząstek (atomów) pozostających w ciągłym ruchu. Demokryt, twórca materializmu filozoficznego, zajmował się także zagadnieniami etycznymi i polityką (był zwolennikiem demokracji). O ile ludzkie działania i szaleństwa miały być powodem zmartwień Heraklita, o tyle dla Demokryta były raczej przyczynkiem do śmiechu, stąd w tradycji przedstawiano go jako śmiejącego się filozofa. Wszystkich filozofów przyrody chciał pogodzić Empedokles, który uważał, że świat powstał z wszystkich czterech żywiołów: powietrza, ziemi, wody i ognia (poemat O przyrodzie).

R1PU0SELk0y8a

Obraz przedstawia dwóch rozmawiających ze sobą mężczyzn. Mężczyzna po lewej stronie to Demokryt. Jest w średnim wieku, ma gęste włosy i brodę, Uśmiecha się. Ubrany jest w luźną szatę. Mężczyzna po prawej stronie to Heraklit. Jest to starszy człowiek, na twarzy którego widać liczne zmarszczki. Mężczyzna ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w luźną szatę.

Filozofia pozostająca pod wpływem myśli Talesa koncentrowała się na problemach natury i nie podejmowała refleksji nad człowiekiem w jego aspekcie duchowym czy też nad zagadnieniami etyki. Te kwestie stały się natomiast przedmiotem zainteresowań filozofów okresu klasycznego, którzy zajęli się racjonalnym rozważaniem fundamentalnych pojęć, takich jak istota bytu czy dobro.

Sokrates, Platon i Arystoteles

RxHxWd4luqewc1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna, czoło wysokie. Mężczyzna ma niewielki, zadarty nos (lekko uszkodzony). Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Szczególnie ważną rolę odegrał wówczas nurt zainicjowany u schyłku V w. p.n.e. przez Ateńczyka Sokratesa. Według niego najważniejszym dobrem jest cnota, czyli dążenie do doskonałości. Myśliciel ten wierzył w istnienie absolutnej prawdy i dobra, które są poznawalne dla człowieka, a najpewniejszą drogą do ich poznania jest żywy dialog. Mówiąc: wiem, że nic nie wiem, z pokorą przyznawał, że jego wiedza jest znikoma, ale zarazem gwałtowną polemiką reagował na wystąpienia „wszystkowiedzących” sofistówsofistasofistów. Ponieważ Sokrates ośmieszał wielu polityków ateńskich, oskarżono go o bezbożność i deprawację młodzieży i skazano na śmierć.

Poglądy Sokratesa znamy głównie z dzieł jego ucznia – Platona. Opracował on własny system filozoficzny i stworzył szkołę zwaną AkademiąAkademiaAkademią. Według niego otaczający nas świat jest tylko niedoskonałym odbiciem niewidzialnego świata idei. Teorię tę nazwano idealizmemidealizmidealizmem filozoficznym. Platon zajmował się także polityką, głosząc pogląd, że w państwie idealnym władzę powinni sprawować najlepsi obywatele, czyli filozofowie, wspomagani przez wojowników, a jednych i drugich mieli utrzymywać chłopi i rzemieślnicy (traktat O państwie). Więcej o Platonie dowiesz się z poniższego filmu.

R131JnJcrjW2J

Film pod tytułem Religia i filozofia starożytnej Grecji

Film pod tytułem Religia i filozofia starożytnej Grecji

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DiHEkwSDs

Film pod tytułem Religia i filozofia starożytnej Grecji

Cnota, szczęście czy przyjemność?

Jeszcze w V w. p.n.e. specyficzny nurt w myśli greckiej stworzyli sofiści, których można by nazwać typowym wytworem greckiej polis okresu klasycznego. Nie interesował ich początek świata; głosili sensualizm, czyli poznawanie za pomocą zmysłów. Sofiści nauczali retoryki i ogólnej ogłady – niezwykle potrzebnych w greckim życiu politycznym. Byli przekonani, że o sukcesie na zgromadzeniu decyduje umiejętność zręcznego wyłożenia sprawy, w związku z czym odrzucali pojęcie prawdy absolutnej. Prawda według nich jest wynikiem umowy między ludźmi. Sofiści nie wierzyli również w możliwość poznania spraw i działań bogów. Najwybitniejsi z nich, jak Protagoras z Abdery (autor maksymy: człowiek jest miarą wszystkich rzeczy) czy Gorgiasz z Leontinoi, występują w dialogach Platona jako przeciwnicy Sokratesa w filozoficznych dysputach.

R1cz9wcxoWQye

Obraz przedstawia czterech rozmawiających mężczyzn. Mężczyźni znajdują się na pagórku. Trzech z nich siedzi na skałach, jeden stoi. Stojący mężczyzna, ubrany w długą, drapowaną szatę z kapturem mówi coś do jednego z siedzących mężczyzn. Wyciąga w jego kierunku ręce, odwracając dłonie spodnią ich częścią do mężczyzny. Siedzący mężczyzna spogląda niego z zaskoczeniem. Pozostali siedzący mężczyźni przysłuchują się z zaciekawieniem rozmowie.

W okresie hellenistycznym do poglądów sofistów nawiązywali sceptycysceptycysceptycy, negujący możliwość jakiegokolwiek poznania i doradzający powstrzymywanie się od wszelkich sądów, co miało zapewnić obojętność (gr. apatheia) wobec spraw światowych. W tej samej epoce rozwinęły się również trzy inne ważne kierunki filozoficzne: cynizm, stoicyzmstoicyzmstoicyzm i epikureizmepikureizmepikureizm. Cynicycynizm (cynicy)Cynicy za podstawowy ideał uważali cnotęcnotacnotę, rozumianą jako doskonałość moralną, możliwą do osiągnięcia tylko pod warunkiem wyrzeczenia się majątku, odwrócenia się od społeczeństwa oraz odrzucenia ogólnie przyjętych zwyczajów i wartości. Twórca tej szkoły, Diogenes z Synopy (IV w. p.n.e.), postać niezwykle malownicza, co utrwaliły liczne anegdoty, potwierdzał swoją naukę czynem: żył w skrajnym ubóstwie, mieszkał w beczce, a ludzi traktował obcesowo.

RcTYinrKi1Qhf

Obraz przedstawia starszego, nagiego, szczupłego mężczyznę. Mężczyzna siedzi odwrócony do widza prawym bokiem. Na jego twarzy widać cierpienie. Przed mężczyzną stoi mała latarnia, w której pali się świeczka.

Z nieco podobnych jak cynicy założeń wychodzili stoicy, którzy wzięli swą nazwę od portyku (gr. stoa) na ateńskiej agorze, czyli rynku, gdzie na przełomie IV i III w. p.n.e. nauczał założyciel tej szkoły – Zenon z Kition na Cyprze. Także oni traktowali cnotę jako najwyższe dobro. Ich zdaniem jednak, aby żyć cnotliwie, nie trzeba rezygnować z pozycji zajmowanej w społeczeństwie, pod warunkiem że jest ona okazją do służby na rzecz innych. Im wyższa pozycja społeczna, tym większe, według stoików, obowiązki wobec ludzi stojących niżej w hierarchii. Człowieka cnotliwego cechować winny samowystarczalność i spokój (gr. ataraksia), gdyż do szczęścia i doskonałości poza cnotą nic mu nie potrzeba, a na pokusy bogactwa, siły, urody i namiętności jest on nieczuły.

RO6adNcscKc621

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są liczne, poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma zapadnięte oczy. Jego włosy są krótkie, przylegają do głowy. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

W tym samym czasie co Zenon z Kition działał w Atenach Epikur. Jego zwolennicy, zwani epikurejczykami, za najważniejszy cel życia człowieka uważali szczęście, rozumieli je jednak przede wszystkim jako brak cierpienia. Niemniej ich myśl wyjątkowo łatwo poddawała się wulgaryzacji i w języku potocznym epikureizm szybko zaczął znaczyć tyle samo, co hedonizmhedonizmhedonizm (gr. hedone – przyjemność, rozkosz), czyli dążenie do przyjemności. To ostatnie hasło stało się zresztą rychło postulatem jeszcze jednej szkoły filozoficznej – cyrenaikówcyrenaicycyrenaików. Nauka Epikura swój najtrwalszy ślad pozostawiła w wierszach rzymskiego poety Horacego, zwłaszcza zaś w jego słynnej łacińskiej maksymie: carpe diem, co znaczy dosłownie „chwytaj dzień”, czyli nie marnuj ani chwili swego życia.

Teoria i praktyka

R1IR6yg6gVpwn1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy męskiej. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła, nos prosty, duży. Mężczyzna ma wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, falujące. Mężczyzna ma niewielką brodę.

Wielką rolę w Grecji odgrywały szkoły retoryki uczące sztuki wymowy. Umiejętność ta była niezbędna zwłaszcza w krajach demokratycznych. Pierwszą szkołę retoryki w Atenach założył Isokrates, uczono w niej także prawa i psychologii. Jego uczniem był świetny mówca, przeciwnik Macedonii, Demostenes. Nie można nie wspomnieć o rozwoju starożytnej matematyki. Współczesny Heraklitowi Pitagoras zajmował się głównie matematyką (twierdzenie Pitagorasa o wzajemnym stosunku boków trójkąta prostokątnego). Grecki filozof przyrody i matematyk Archimedes (autor prawa określającego siłę wypieranego płynu przez ciało w nim zanurzone) w czasie wojen punickich wspierał broniące się Syrakuzy, konstruując machiny ciskające pociski, jemu też przypisywano wynalezienie tzw. śruby Archimedesa, pozwalającej podnosić wodę na wyższy poziom.

Oprócz filozofii i nauk ścisłych w Grecji rozwijała się także medycyna. Najwybitniejszym lekarzem starożytności był Hipokrates, autor hasła przewodniego lekarzy: przede wszystkim nie szkodzić (primum non nocere). Hipokrates przywiązywał wielką wagę do obserwacji i prowadzenia doświadczeń, aby postawić właściwą diagnozę, oraz podkreślał znaczenie diety i higieny w leczeniu chorych. Do dziś studenci medycyny składają ślubowanie, że będą ratować życie i zdrowie ludzi wszelkimi sposobami (przysięga Hipokratesa).

RSYsorpi87Ovi

Rycina przedstawia postać starszego mężczyzny. Mężczyzna ma zapadnięte oczy i długi nos. Wokół oczu widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma długą brodę i wąsy. Ubrany jest w długą szatę, głowę ma zakrytą kapturem. Mężczyzna trzyma w lewej ręce grubą książkę, prawą ręką wskazuje na tekst znajdujący się pod portretem.

Religia i mitologia grecka

Mity greckie, podobnie jak mity wielu innych ludów, można podzielić na kilka kategorii: kosmogoniczne, opowiadające o początkach wszechświata, teogoniczne, opisujące narodziny świata bogów, i heroiczne (gr. heros – bohater), poświęcone przygodom wielkich bohaterów, którym niekiedy przypisywano boskie pochodzenie. Wspólną cechą opowieści mitycznych jest stała obecność sił nadprzyrodzonych – przede wszystkim bogów i ich nadludzkiej mocy – a także zaklęć magicznych, klątw, przepowiedni.

R17pZyuTVbkIn1

Zdjęcie przedstawia antyczną płaskorzeźbę. Widać na niej dwie postacie. Mężczyzna z nagim torsem siedzi. Trzyma prawą ręką stojącą przed nim kobietę. Kobieta ma na sobie długą suknię. Unosi ku górze lewą rękę, za którą jest trzymana.

Fundamentem naszej wiedzy o najdawniejszych formach religijności greckiej i wyobrażeniach na temat bogów jest literatura okresu archaicznego – głównie dzieła Homera oraz Hezjoda, poety z Beocji, żyjącego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. Z twórczości tego drugiego do naszych czasów dochowały się dwa poematy: Teogonia (o pochodzeniu bogów) oraz Prace i dnie (opisujące trud rolników). Homer i Hezjod, jak też inni poeci archaiczni, posługiwali się wątkami mitycznymi oraz – do pewnego stopnia – współkreowali je, o czym warto pamiętać, rekonstruując na podstawie ich twórczości mitologię Hellenów. Niemniej wiemy na pewno, że religia grecka była politeistycznapoliteizmpoliteistyczna, bogów zaś konsekwentnie antropomorfizowanoantropomorfizacjaantropomorfizowano, przypisując im także ludzkie wady. Bogów odróżniała od mieszkańców ziemi nieśmiertelność i znacznie większa od ludzkiej moc działania, zwłaszcza z wykorzystaniem sił przyrody. Bogowie greccy nie byli jednak wszechmocni i, podobnie jak ludzie, podlegali przeznaczeniu.

Rt7bXf7OvlNvq

Obraz przedstawia grupę bogów unoszących się na chmurze, nad ziemią. Bogowie i boginie są wpółnadzy, rozmawiają ze sobą, nad nimi unoszą się cherubiny. W centralnej części obrazu ukazany jest Zeus rozmawiający z Herą. Po lewej stronie obrazu znajduje się Posejdon. Na drugim planie widoczne są: Atena, Hestia, Demeter, Hades, Hermes.

Żaden z archaicznych utworów literackich poświęconych bogom nie stał się świętą księgą. Choć wpływ Homera i Hezjoda na mentalność religijną epoki archaicznej był ogromny, Grecy bardzo indywidualizowali swoje wyobrażenia o bogach. Zresztą dociekanie istoty bogów nie było główną cechą religijności helleńskiej. Pobożny Grek przede wszystkim powinien brać udział w publicznym składaniu ofiar bogom. Każde miasto greckie miało swój publiczny kult (np. kult bogini Ateny w Atenach). Uczestnictwo w oficjalnych ceremoniach religijnych było formą życia społecznego Greków, poświadczało przynależność jednostki do danej społeczności.

Za najpiękniejszą świątynię Hellady, zaliczaną do siedmiu cudów świata starożytnego, uchodził Artemizjon (przybytek Artemidy) w Efezie, a największymi wpływami w całej Helladzie – dzięki słynnej wyroczni – cieszyła się świątynia Apollina w Delfach. Ponieważ Grecy wierzyli w los determinujący życie ludzkie, przed podjęciem ważnych decyzji pragnęli poradzić się bogów, którzy znali przyszłość. Dlatego do Delf przybywały osoby prywatne i poselstwa poleis z bogatymi darami, aby zasięgnąć opinii Apollina. Kapłani delficcy przekazywali pytania Pytii – wieszczce, która udzielała wieloznacznej odpowiedzi. Kiedy np. polityk ateński Temistokles zapytał wyrocznię, czy Ateńczycy obronią się przed Persami, usłyszał, że tak, jeśli schronią się za drewnianymi murami. Temistokles uznał to za nakaz budowy floty wojennej, ponieważ w jego rozumieniu drewnianymi murami miały być burty okrętów.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytna Grecja, filozofia grecka, stoicyzm, epikureizm, cynicy, sceptycy, cyrenaicy, kultura grecka, Platon, Arystoteles, Sokrates, Delfy, Pytia, mit, mitologia grecka

Bibliografia

Musiał D., Świat grecki. Od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

Paradowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1992.

Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1–5, tłum. Edward Iwo Zieliński, Lublin 1999.