Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Charles Baudelaire

Ru7eaomkMKDK01
Charles Baudelaire
Źródło: domena publiczna.

Charles Baudelaire (1821–1867)  jest uważany za prekursora symbolizmusymbolizmsymbolizmu. Zajmował się poezją, lecz był także eseistą, krytykiem literackim oraz uznanym tłumaczem Edgara Alana PoegoEdgar Alan PoeEdgara Alana Poego (1809–1849) na język francuski. Początkowo był związany ze środowiskiem parnasistówparnasizmparnasistów – poetów głoszących niezależność sztuki od życia społecznego, dążących do tworzenia obiektywnych opisów wolnych od bezpośrednich wyznań. Nie wiązał się jednak na stałe z żadną grupą, prowadził życie niezależne, co objawiało się w ekstrawaganckim stroju i bezkompromisowym zachowaniu. Jego tom poezji Kwiaty zła, opublikowany po raz pierwszy w 1857 roku, spowodował skandal obyczajowy – Baudelaire’owi wytoczono proces o obrazę moralności. Ostatecznie nałożono na niego grzywnę, a niektóre teksty skonfiskowano. Od tamtego czasu przylgnęło do niego miano „poety przeklętego” – nierozumianego, odrzuconego przez społeczeństwo. Uznanie i prawdziwą sławę zyskał dopiero po śmierci w 1867 roku. W 1869 roku opublikowano tom poematów pod tytułem Paryski spleen, który prezentował postawę dekadencką rozpowszechnioną później wśród artystów przełomu wieków.

Edgar Alan Poe
Charles Baudelaire Padlina

Przypomnij sobie, cośmy widzieli, jedyna,
W ten letni, tak piękny poranek:
U zakrętu leżała plugawa padlina
Na ścieżce żwirem zasianej.

Z nogami zadartymi lubieżnej kobiety,
Parując i siejąc trucizny,
Niedbała i cyniczna, otwarła sekrety
Brzucha pełnego zgnilizny.

Słońce, prażąc to ścierwo, jarzyło się w górze,
Jakby rozłożyć pragnęło
I oddać wielokrotnie potężnej Naturze
Złączone z nią niegdyś dzieło.

Błękit oglądał szkielet przepysznej budowy,
Co w kwiat rozkwitał jaskrawy,
Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy,
Żeś omal nie padła na trawy.

Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra
I z wnętrza larw czarne zastępy
Wypełzały, ściekając z wolna jak ciecz gęsta
Na te rojące się strzępy.

Wszystko się zapadało, jarzyło, wzbijało,
Jak fala się wznosiło,
Rzekłbyś, wzdęte niepewnym odetchnieniem ciało
Samo się w sobie mnożyło.

Czerwie biegły za obcym im brzmieniem muzycznym
Jak wiatr i woda bieżąca
Lub ziarno, które wiejacz swych ruchem rytmicznym
W opałce obraca i wstrząsa.

Forma świata stawała się nierzeczywista
Jak szkic, co przestał nęcić
Na płótnie zapomnianym i który artysta
Kończy już tylko z pamięci.

A za skałami niespokojnie i z ostrożna
Pies śledził nas z błyskiem w oku
Czatując na tę chwilę, kiedy będzie można
Wyszarpać ochłap z zewłoku.

A jednak upodobnisz się do tego błota,
Co tchem zaraźliwym zieje,
Gwiazdo mych oczu, słońce mojego żywota,
Pasjo moja i mój aniele!

Tak! Taką będziesz kiedyś, o wdzięków królowo,
Po sakramentach ostatnich,
Gdy zejdziesz pod ziół żyznych urodę kwietniową,
By gnić wśród kości bratnich.

Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemności,
Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską
Moich spróchniałych miłości!

1 Źródło: Charles Baudelaire, Padlina, [w:] Symboliści francuscy (od Baudelaire’a do Valéry’ego), oprac. M. Jastrun, wybór M. Jastrun, Wrocław 1965, s. 26–28.
R1KglSQ4MLjjO1
Carlos Schwabe, ilustracja do wiersza Zniszczenie z tomu Kwiaty zła Charles’a Baudelaire’a (1900)
Źródło: domena publiczna.

Padlina jest jednym z najsłynniejszych liryków Charles’a Baudelaire’a. O popularności wiersza zaważyło odważne i niespotykane wcześniej zestawienie sielankowego piękna krajobrazu ze szczegółowym, naturalistycznymnaturalizmnaturalistycznym opisem rozkładającego się ciała. Wiersz po raz pierwszy został opublikowany w kontrowersyjnym tomie Kwiaty zła z 1857 roku. Publikacja Baudelaire’a podważała nie tylko dotychczasowe pojęcie estetyki, lecz także powszechnie przyjęte normy etyczne i religijne. Skrajny indywidualizm popchnął poetę do pozytywnego wartościowania grzechu i szpetoty.

Dwa pierwsze wersy Padliny nie zapowiadają jeszcze drastycznych obrazów pojawiających się w dalszej partii tekstu. Tak mógłby rozpoczynać się utwór sielankowy lub romantyczny: Przypomnij sobie, cośmy widzieli, jedyna, / W ten letni, tak piękny poranek. Być może właśnie dlatego następujący po nich fragment uderza swoją dosadnością. Baudelaire wykorzystał w nim efekt kontrastu, łącząc idylliczny krajobraz ze słowami: U zakrętu leżała plugawa padlina / Na ścieżce żwirem zasianej.

RRpOs6evQnrsa1
Carlos Schwabe, ilustracja do wiersza Beczka nienawiści z tomu Kwiaty zła Charles’a Baudelaire’a (1900)
Źródło: domena publiczna.

Poeta nie ukrywa przed czytelnikiem żadnych szczegółów zaobserwowanego widoku. Wyprzedzając naturalistyczne tendencje w literaturze, które w pełni ujawnią się dopiero w latach 80. XIX wieku, Baudelaire dosadnie opisuje wygląd padliny, nie pomijając żadnego ważnego detalu. Koncentracja na nieprzyjemnych i brzydkich aspektach rzeczywistości nie była jednak wyłączną cechą epoki – konwencja turpistycznaturpizmkonwencja turpistyczna pojawiała się już w sztuce średniowiecznej, stanowiła też istotny element sztuki barokowej. Ohyda opisywana przez Baudelaire’a nie powinna jednak przestraszyć czytelnika, jak w poezji barokowej, ma raczej wzbudzić jego zainteresowanie.

Podmiot liryczny Padliny relacjonuje każdy element tytułowego truchła z drobiazgowością godną naukowca. Podmiot wiersza przypominałby biologa badającego naturalne zjawisko rozkładu, gdyby udało mu się zachować odpowiedni dystans do przedmiotu obserwacji. Zamiast jednak przyjąć obiektywną postawę, zdaje się on zachwycać zgnilizną. Z prawdziwą namiętnością relacjonuje doznania wszystkich zmysłów. Opisuje wrażenia węchowe: Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy, dźwiękowe: Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra oraz wzrokowe: Wszystko się zapadało, jarzyło, wzbijało, / Jak fala się wznosiło.

Zwrócenie uwagi na wrażenia zmysłowe jest charakterystyczne dla całej poezji Charles’a Baudelaire’a, przepełnionej wyjątkową wrażliwością na wzajemne przenikanie się bodźców węchowych, wizualnych i muzycznych. W wierszu Oddźwięki poeta wykorzystał zjawisko synestezji polegające na przypisywaniu doznaniom danego zmysłu właściwości należnych innemu – na przykład kojarzenie dźwięków z kolorami:

Charles Baudelaire Oddźwięki

Natura jest świątynią, kędy słupy żywe
Niepojęte nam słowa wymawiają czasem.
Człowiek śród nich przechodzi jak symbolów lasem,
One mu zaś spojrzenia rzucają życzliwe.
Jak oddalone echa, wiążące się w chóry,
Tak sobie w tajemniczej, głębokiej jedności
– Wielkiej jako otchłanie nocy i światłości –
Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory.
Są aromaty świeże jak ciała dziecinne,
Dźwięczne i niby łąki zielone; są inne – 
Bogate i zepsute, silne, triumfalne,
Które się rozlewają w światy idealne,
Jak ambra, benzoina, jako piżma wonie,
Gdzie duch przenika zmysły i wzajem w nich tonie.

3 Źródło: Charles Baudelaire, Oddźwięki, [w:] Symboliści francuscy (od Baudelaire’a do Valéry’ego), tłum. A. Lange, wybór M. Jastrun, Wrocław 1965, s. 20–21.

Zainteresowanie powinowactwem zmysłów korespondowało z charakterystycznym dla symbolizmu poszukiwaniem sfery niematerialnej. Na tej płaszczyźnie wszystkie aspekty życia zlewają się ze sobą. Dążenie do jedności ze światem zauważalne jest również w Padlinie, w której światło słoneczne rozkładające ścierwo chce oddać wielokrotnie potężnej Naturze / Złączone z nią niegdyś dzieło.

R13P9nV9xR1XE1
Carlos Schwabe, okładka tomu Kwiaty zła Charles’a Baudelaire’a (1900)
Źródło: domena publiczna.

Obserwacja rozkładającego się ciała prowokuje zadumę nad przemijaniem – nieuchronnością śmierci. Podmiot wiersza kieruje wypowiedź do młodej i pięknej kochanki, wskazując na los, który czeka każdy, bez wyjątku, żywy organizm. Bezceremonialnie przypomina, że jej uroda szybko zmieni się w brzydotę:

Charles Baudelaire Padlina

Tak! Taką będziesz kiedyś, o wdzięków królowo,
Po sakramentach ostatnich,
Gdy zejdziesz pod ziół żyznych urodę kwietniową,
By gnić wśród kości bratnich.

1 Źródło: Charles Baudelaire, Padlina, [w:] Symboliści francuscy (od Baudelaire’a do Valéry’ego), oprac. M. Jastrun, wybór M. Jastrun, Wrocław 1965, s. 26–28.

Padlinie Baudelaire odwołuje się do średniowiecznej formuły memento mori, lecz przesłanie jego utworu różni się od idei artystów tworzących przed wiekami. Poeta gdzie indziej upatruje nadziei na nieśmiertelność. Nie wspomina o pośmiertnym życiu duszy, która będzie trwać mimo cielesnego zgonu, lecz wskazuje na sztukę jako jedyną wartość niepodlegającą rozkładowi. Artysta wyraża wiarę, że przemijające uczucia przetrwają jego śmierć za sprawą dzieła sztuki:

Charles Baudelaire Padlina

Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemności,
Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską
Moich spróchniałych miłości!

1 Źródło: Charles Baudelaire, Padlina, [w:] Symboliści francuscy (od Baudelaire’a do Valéry’ego), oprac. M. Jastrun, wybór M. Jastrun, Wrocław 1965, s. 26–28.

Poetycki bunt Baudelaire’a nie miał więc całkowicie destrukcyjnego charakteru. Poza kontestacją, wskazywał na wartość, której można poświęcić życie. Postawę artysty zapatrzonego w świat idei przeciwstawiał niskim horyzontom ludzi przyziemnych, skupionych na nietrwałych dobrach.

Eschyl
Paul Gavarni

Słownik

naturalizm
naturalizm

(fr. naturalisme) – prąd literacki powstały w drugiej połowie XIX wieku wykorzystujący osiągnięcia nauk przyrodniczych, związany z poglądami deterministycznymi i ewolucjonistycznymi, często operujący silnymi środkami wyrazu, niestroniący od szczegółowego opisywania scen drastycznych, ukazujący ludzi jako organizmy biologiczne

parnasizm
parnasizm

nurt w literaturze XIX wieku opierający się na kulcie piękna, harmonii stylu, unikający ekspresyjnych środków artystycznych. Parnasiści często sięgali po tematykę starożytną i mitologiczną, wyznawali hasło „sztuka dla sztuki”

symbolizm
symbolizm

kierunek w sztuce zapoczątkowany przez poetów francuskich w II połowie XIX wieku, zakładający rezygnację z bezpośredniego opisu emocji, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, operujący wieloznacznymi symbolami w celu wyrażenia treści, które nie mają określenia w systemie językowym

turpizm
turpizm

(łac. turpis – brzydki) – nurt w literaturze i sztuce, wyrażający się w szczególnym zainteresowaniu przedmiotami i zjawiskami nieestetycznymi

winieta
winieta

ozdoba drukarska wykorzystywana na karcie tytułowej książki bądź czasopisma, także rozpoczynająca lub kończąca stronę, akapit, rozdział