Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
bg‑yellow

Mocz

W ciągu doby w nerkach powstaje około 1‑1,5 litra moczu ostatecznegomocz ostatecznymoczu ostatecznego. Składa się on głównie z wody (94%) oraz substancji w niej rozpuszczonych (6%), czyli elektrolitów i produktów przemiany  materii. Zawartość składników moczu zmienia się w zależności od trybu życia (sposobu odżywiania, aktywności fizycznej) oraz stanu zdrowia.

RQYuUNf05yMrf
Mocz człowieka w plastikowym pojemniczku.
Źródło: Polarlys, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Parametry fizyczne moczu

1
Barwa, przejrzystość i piana

Próbkę moczu do badania laboratoryjnego pobiera się na czczo, podczas porannego oddawania moczu, z tzw. „środkowego strumienia”. Do 2 godzin po pobraniu próbki ocenia się kolor oraz przejrzystość moczu. Jego barwa uwarunkowana jest zawartością i zagęszczeniem składników, które są zarówno oznaką stanu zdrowia, jak i konsekwencją spożytego pokarmu. Prawidłowy mocz ma kolor żółty, najczęściej słomkowo‑przezroczysty, który zależy głównie od obecności urochromuurochromurochromu powstającego w wyniku rozpadu hemuhemhemu – grupy występującej m.in. w hemoglobiniehemoglobinahemoglobinie, mioglobinie i cytochromach. Zabarwienie moczu zależy również od zawartości innych barwników, które nie powinny występować w moczu, np. urobilinyurobilinaurobiliny, powstającej podczas redukcji bilirubinybilirubinabilirubiny (barwnika pochodzącego z rozpadu erytrocytów), oraz uroerytryny – różowego barwnika pochodzącego z rozkładu hemoglobiny. Ciemne zabarwienie moczu może być spowodowane odwodnieniem, a także zawartością niektórych substancji naturalnie niewystępujących w moczu, np. witaminy B.

RgmhnK440cwMD
Nietypowy kolor moczu może stanowić jeden z symptomów choroby, np. zapalenia nerek, lub być rezultatem spożycia niektórych pokarmów.
Źródło: Englishsquare Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przejrzystość (zmętnienie) moczu zależy od rozpuszczonych w nim substancji, które rozpraszają światło. Odpowiednio pobrana, świeża próbka moczu jest przejrzysta i klarowna, ponieważ zawiera substancje rozpuszczalne. W niektórych przypadkach prawidłowy mocz może być lekko mętny (jednak oglądany przez próbkę druk gazetowy jest widoczny i czytelny). Jest to konsekwencja zanieczyszczenia próbki komórkami nabłonka płaskiego lub śluzem. Z drugiej strony zmętnienie moczu może mieć charakter patologiczny – mogą odpowiadać za nie moczanymoczanymoczanyfosforanyfosforanyfosforany, których obecność jest charakterystyczna u osób z kamicą nerkową (chociaż mogą one pojawiać się również u osób zdrowych).

Tabela. Patologiczne i niepatologiczne składniki moczu.

Patologiczne składniki moczu

Niepatologiczne składniki moczu

Erytrocyty

Prawidłowo występujące kryształy
(tj. moczany, fosforany)

Leukocyty

Radiologiczne środki cieniujące

Bakterie
(świeży mocz)

Śluz, mucyna

Drożdże, rzęsistek
(Trichomonas vaginalis)

Puder, talk

Komórki nabłonka
okrągłego

Komórki nabłonka płaskiego

Tłuszcze
(lipidy, chylomikrony)

Plemniki i nasienie

Nietypowe kształty

Zanieczyszczenie kałem

Kamienie moczowe

Maści, balsamy, kremy

Ropa

Mieszanie próbki moczu skutkuje pojawieniem się piany. Jej struktura, zabarwienie i ilość związane są z obecnością białka (przede wszystkim albuminy) lub bilirubiny.

Zapach

Mocz ma charakterystyczny zapach, który zmienia się wraz z czasem przechowywania próbki. Mogą na niego również wpływać spożyte pokarmy oraz leki. Z tego powodu nie jest on opisywany w rutynowym badaniu. Jeśli natomiast w świeżo pobranej próbce wyczuwalny jest zapach amoniaku, jest on oznaką bakteryjnego zakażenia układu moczowego. Z kolei słodka woń moczu świadczy o obecności ciał ketonowych wynikającej ze zwiększonego stężenia glukozy we krwi, które jest następstwem m.in. cukrzycy, niedożywienia.

Ciężar właściwy

Ciężar właściwy, inaczej gęstość, (ang. specific gravity, SG) prawidłowego moczu wynosi 1,016‑1,022 kg/l. Zależy on od ilości substancji rozpuszczonych w objętości roztworu. Niska wartość ciężaru właściwego może być spowodowana dużą ilością wypitych płynów lub świadczyć o niewydolności nerek, moczówce prostej lub cukrzycy. Z kolei zawyżona wartość może być związana z odwodnieniem lub zaburzeniami układu krążenia.

Parametry chemiczne moczu

pH

W warunkach fizjologicznych poziom pH moczu mieści się w zakresie 4,5‑8. Prawidłowe pH moczu wynosi najczęściej od 5,5 do 6,5, co oznacza, że jego odczyn jest lekko kwaśny. Odczyn moczu zależy m.in. od rodzaju diety oraz licznych procesów metabolicznych.

Zakwaszenie moczu (pH < 5,5) charakterystyczne jest dla diety wysokobiałkowej, nadużywania alkoholu, a także występuje podczas kwasicy metabolicznej i oddechowej, kamicy nerkowej, zakażeń dróg moczowych wywoływanych przez bakterie Escherichia coli, cukrzycy, gorączki lub odwodnienia.

Podwyższony poziom pH (pH > 7) występuje u osób spożywających przede wszystkim warzywa i owoce. Odczyn zasadowy moczu stwierdza się m.in. podczas zasadowicy (alkalozy)alkaloza (zasadowica)zasadowicy (alkalozy) metabolicznej i oddechowej, niektórych zakażeń bakteryjnych nerek (np. wywoływanych przez bakterie Pseudomonas sp.), zapalenia nerek lub pęcherza moczowego, nadciśnienia tętniczego, nadczynności przytarczyc oraz nowotworów.

bg‑orange

Erytrocyty i leukocyty w moczu

R1AqDFnuPZVSh1
Próbka moczu zawierającego komórki krwi.
Źródło: James Heilman, MD, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Erytrocyty w prawidłowym moczu nie występują. O ich obecności świadczy zmiana barwy (od różowej do brązowej) i przejrzystości moczu (lekko mętny – krwiomoczkrwiomoczkrwiomocz, przejrzysty – hemoglobinuriahemoglobinuriahemoglobinuria). Za pomocą metod chemicznych można wykryć w moczu erytrocyty, hemoglobinę oraz grupy hemowe zawarte w innych substancjach, np. mioglobiniemioglobinamioglobinie.

Z kolei podwyższona liczba leukocytów, tzw. leukocyturialeukocyturialeukocyturia, świadczy o występującym w układzie wydalniczym zapaleniu, zlokalizowanym m.in. w nerkach, pęcherzu moczowym, a także może wskazywać na zakażenie bakteriami, rzęsistkiem (Trichomonas vaginalis), grzybami lub wirusami. Zawartość leukocytów stwierdza się poprzez wykrycie esterazy leukocytowej.esteraza leukocytowaesterazy leukocytowej.

Azotyny

Dostarczane z pożywieniem związki azotowe wydalane są z organizmu w postaci azotanówazotanyazotanów. Podczas zakażeń bakteryjnych, np. wywoływanych przez bakterie Escherichia coli, Klebsiella sp., są one przekształcane w azotynyazotynyazotyny. Podwyższona liczba leukocytów w moczu oraz obecność azotynów świadczą o obecności bakterii (mamy wtedy do czynienia z bakteriuriąbakteriuriabakteriurią).

Białko

Białko wydalane jest z moczem w śladowych ilościach – od 1 do 14 mg/dl. W wynikach badania prawidłowego moczu jego zawartość określana jest jako ujemna. Podwyższona zawartość białka w moczu, tzw. białkomocz (proteinuria), jest pierwszym wskaźnikiem świadczącym o zmianach patologicznych w nerkach. Towarzyszy mu powstawanie długo utrzymującej się piany. Przenikanie białek do moczu może być związane z:

  • pierwotną chorobą kłębuszków nerkowych, np. nerczyca lipidowanerczyca lipidowanerczyca lipidowa;

  • przejściowymi zmianami w obrębie kłębuszków nerkowych powstającymi w wyniku: cukrzycy, niedokrwistości sierpowatej, nowotworu, tocznia rumieniowatego, zapalenia wątroby typu B, zażywania niektórych leków;

  • przejściowymi zmianami w kłębuszkach nerkowych powstającymi na skutek intensywnych ćwiczeń, połogu, gorączki.

Niewielki wzrost stężenia białka w moczu stwierdza się również u kobiet w ciąży, natomiast jego wysoki poziom może świadczyć o zawartości toksyn we krwi lub zakażeniu nerek.

Glukoza

Obecność glukozy w moczu określa się mianem cukromoczu (glukozurii). Pojawia się on w wyniku przekroczenia tzw. progu nerkowego, co uniemożliwia wchłanianie zwrotne glukozy z ultraprzesączuultraprzesączultraprzesączu i powoduje jej przedostawanie się do moczu ostatecznego. Przyczynami cukromoczu mogą być hiperglikemia (najczęstszą przyczyną jest cukrzyca) lub zmiany powodujące nieprawidłowe wchłanianie w kanalikach nerkowych.

Ketony

Ketony, czyli tzw. ciała ketonowe, są pośrednimi produktami przemian kwasów tłuszczowych. Ich utlenianie zachodzi w wątrobie, w sytuacji niedoborów węglowodanów. Podobnie jak w przypadku glukozy, przekroczenie progu nerkowego (dla ketonów wynosi 70 mg/dl) uniemożliwia ich wchłanianie w kanalikach nerkowych, w wyniku czego przedostają się do wydalanego moczu (ketonuria). Przyczyną pojawiania się ciał ketonowych są m.in. cukrzyca, głodówka, intensywny wysiłek fizyczny, zaburzenia trawienia oraz wymioty.

Bilirubina i urobilinogen

Stężenie bilirubiny i urobilinogenuurobilinogenurobilinogenu w moczu prawidłowym powinno wynosić odpowiednio < 0,02 mg/dl (określane jako wynik ujemny) i < 1 mg/dl (określane jako wynik w normie).

Wydalanie bilirubiny z moczem świadczy m.in. o zaburzeniach przedwątrobowych (występujących przed dotarciem bilirubiny do wątroby), np. o nadprodukcji bilirubiny z hemu, chorobach związanych z hemolizą (niedokrwistość hemolityczna) lub nieprawidłowym wytwarzaniu krwinek (niedokrwistość złośliwa). W świetle przewodu pokarmowego dochodzi do przekształcenia bilirubiny w urobilinogen. Z kolei związek ten  przekształca się w barwnik – urobilinę – odpowiadający za żółte zabarwienie moczu. Wzrost jego wydalania związany jest m.in. z zaburzeniami czynności wątroby spowodowanymi wirusowym zapaleniem wątroby czy marskością wątroby. Znaczne podwyższenie stężenia urobilinogenu pozwala odróżnić hemolizę lekką od ciężkiej.

bg‑gray2
Ważne!

Nieodpowiednia konserwacja próbki moczu może być przyczyną zmian parametrów moczu.

Ciekawostka
RqMaL1u2aNrNO
Areteusz z Kapadocji.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
  • Zainteresowanie moczem jako płynem odzwierciedlającym stan zdrowia pojawiło się już w I w. n.e., kiedy grecki lekarz Areteusz z Kapadocji zwrócił uwagę na schorzenie obecnie nazywane cukrzycą (łac. diabetes mellitus). Wprowadził on po raz pierwszy pojęcie diabeta (łac. diabetes – przeciekanie, przelewanie) oznaczające nadmierne oddawanie moczu charakterystyczne dla chorych na cukrzycę. Areteusz zaobserwował także, że ich mocz ma słodki smak. Cecha ta została uwzględniona w drugim członie nazwy (łac. mellitus oznaczający słodki [jak miód]), wprowadzonym do nomenklatury dopiero w XVII w. n.e. przez angielskiego lekarza Thomasa Willisa.

  • Wysokie stężenie kwasu askorbinowego prowadzi do uzyskania fałszywie ujemnego wyniku testu w kierunku obecności azotynów.

  • W moczu mogą pojawiać się również inne cukry, m.in. fruktoza, różne pentozy oraz galaktoza. Obecność tej ostatniej świadczy o poważnej chorobie zwanej galaktozemią. Jest to uwarunkowana genetycznie choroba metaboliczna, która prowadzi do upośledzenia umysłowego, uszkodzeń wątroby i przedwczesnej śmierci.

Słownik

alkaloza (zasadowica)
alkaloza (zasadowica)

zaburzenie równowagi kwasowo‑zasadowej płynów ustrojowych spowodowane utratą kwasów lub zwiększeniem ilości zasad

azotany
azotany

krystaliczne związki kwasu azotowego(V); dobrze rozpuszczają się w wodzie

azotyny
azotyny

krystaliczne związki kwasu azotowego(III); rozpuszczają się w wodzie

bakteriuria
bakteriuria

obecność bakterii w moczu

bilirubina
bilirubina

pomarańczowy barwnik powstający w wyniku rozpadu hemu (rozpadu wiązania chemicznego pomiędzy żelazem a jedną z porfiryn)

esteraza leukocytowa
esteraza leukocytowa

enzym zlokalizowany w granulocytach obojętnochłonnych i monocytach

fosforany
fosforany

skupiska składników mineralnych; tworzą je związki kwasu fosforowego

hem
hem

połączenie chemiczne żelaza występującego na II stopniu utlenienia (FeIndeks górny 2+) z jedną z porfiryn; wiąże cząsteczki tlenu poprzez wiązanie koordynacyjne, umożliwiając hemoglobinie jego transport

hemoglobina
hemoglobina

czerwony barwnik erytrocytów; jego funkcją jest transport tlenu z płuc do komórek i COIndeks dolny 2 z komórek do płuc

hemoglobinuria
hemoglobinuria

obecność hemoglobiny w moczu

hiperglikemia
hiperglikemia

wzrost zawartości glukozy we krwi powyżej normy fizjologicznej; przecukrzenie krwi

ketonuria
ketonuria

obecność ciał ketonowych w moczu

krwiomocz
krwiomocz

tzw. hematuria; obecność krwi w moczu

leukocyturia
leukocyturia

zwiększone wydalanie białych krwinek (leukocytów) w moczu, spowodowane zakażeniem układu moczowego

mioglobina
mioglobina

białko globularne magazynujące tlen w mięśniach

mioglobinuria
mioglobinuria

wydalanie mioglobiny z moczem; spowodowane rozpadem włókien mięśniowych

moczany
moczany

skupiska składników mineralnych powstające w wyniku wytrącania się kwasu moczowego

mocz ostateczny
mocz ostateczny

mocz powstający z moczu pierwotnego w wyniku zagęszczenia, zwrotnej resorpcji i sekrecji w kanalikach nerkowych; ma on o wiele mniejszą objętość i większe stężenie substancji niż mocz pierwotny; składa się z wody oraz z rozpuszczonych w niej składników

nerczyca lipidowa
nerczyca lipidowa

choroba nerek występująca najczęściej u dzieci po przebytym zakażeniu górnych dróg oddechowych; cechuje się obecnością białka w moczu, wysokim stężeniem lipidów we krwi, obrzękami pod oczami, rozdrażnieniem i utratą apetytu

porfiria
porfiria

choroba związana z zaburzeniami działania enzymów uczestniczących w szlaku syntezy hemu; najczęściej ma podłoże genetyczne

ultraprzesącz
ultraprzesącz

inaczej mocz pierwotny; część osocza krwi przesączona w drodze filtracji w ciałku nerkowym; z niego powstaje mocz ostateczny o znacznie mniejszej objętości i większym stężeniu substancji

urobilina
urobilina

powstaje w wyniku utleniania urobilinogenu; produkt końcowy degradacji hemu

urobilinogen
urobilinogen

pochodna bilirubiny; powstaje w świetle przewodu pokarmowego

urochrom
urochrom

żółty barwnik powstający w wyniku rozpadu hemu

zespół fioletowego worka
zespół fioletowego worka

(ang. purple urine bag syndrome, PUBS) zjawisko polegające na reakcji dwóch barwników – indykanu i indirubiny – z syntetycznymi materiałami, z których wykonany jest cewnik, skutkującej fioletowym zabarwieniem moczu

zespół Gilberta
zespół Gilberta

uwarunkowana genetycznie choroba metaboliczna, związana z zaburzeniami metabolizmu bilirubiny