Leszek Gawor Próba typologii myśli katastroficznej

W najogólniejszych asocjacjach „katastrofizm” rozumie się, zgodnie z etymologiczną wykładnią (gr. katastrophe = kata – wbrew, przeciw, w tył + strephein – obracać, skręcać), jako radykalne, o gwałtownym charakterze, przerwanie naturalnego cyklu rozwojowego i jego zniszczenie, odnoszone – rzadziej – do świata przyrody , głównie zaś – do świata ludzkiego, określanego mianem historii, kultury czy cywilizacji. Cechą charakterystyczną idei katastrofizmu jest jego pesymistyczny wydźwięk. Zmiana bowiem, o której mówi, ma charakter zdecydowanie negatywny, ostatecznie destruktywny dla losów jakiegokolwiek rozważanego podmiotu historycznego.

11 Źródło: Leszek Gawor, Próba typologii myśli katastroficznej, [w:] Kultura i wartości, t. 13, 2015, s. 11.

Leszek Gawor Próba typologii myśli katastroficznej

Katastrofizm zatem jest prospektywnieprospektywnieprospektywnie zorientowanym poglądem historiozoficznymhistoriozoficznymhistoriozoficznym, który akcentuje kierunkową zmienność historyczną, doprowadzającą wyróżniony — w konkretnych prognozach — element procesu dziejowego (a może to być cały świat, ludzkość, jej wyodrębniony odłam w postaci np. określonej cywilizacji czy kultury, albo też konstytutywnekonstytutywnekonstytutywne dla danej kultury wartości) do progu zagłady lub wprost do unicestwienia. Proces ten jest wpisany w samoczynny mechanizm historii, warunkowany bądź to naturalistycznymi (kosmicznymi lub biologicznymi) prawidłowościami, bądź to Bożą Opatrznością, bądź to wreszcie immanentnymiimmanentnymiimmanentnymi regułami samej historii. Stąd wynika konieczność, nieuchronność i nieodwracalność nadejścia kryzysu zapowiadającego katastrofę lub wprost wieszczonej katastrofy. Powoduje to, że w wymiarze ludzkiej egzystencji horyzont kryzysu dziejowego lub kresu ludzkiej historii pojawia się zazwyczaj w sposób tragiczny, niezawiniony ani sprokurowanysprokurowanysprokurowany przez człowieka. Katastroficzny profetyzm spełnia jednocześnie dwie, ściśle z sobą powiązane funkcje. Z jednej strony, diagnozuje aktualny kryzysowy stan wyróżnionego elementu procesu dziejowego, z drugiej – pesymistycznie prognozuje jego przyszłość.

23 Źródło: Leszek Gawor, Próba typologii myśli katastroficznej, [w:] Kultura i wartości, t. 13, 2015, s. 23.

Krzysztof Kamil Baczyński Żal

Pościnano drzewa światowidom,
ścięto głowy buntom dziecięcym,
bo nie przyjdą anioły z ptasich puchów, nie przyjdą.
Oto nóż szafotów do chleba. Cóż więcej?

Zatroskane madonny mdleją;
jakbyś podniósł ziemi upiorną powiekę,
więc żal mi, żal, bo świat to żal
za utraconym człowiekiem.

kkb1 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Żal, [w:] Krzysztof Kamil Baczyński, Utwory zebrane, t. 1, oprac. Aniela Kmita-Piorunowa, Kazimierz Wyka, Kraków 1994, s. 110.

Krzysztof Kamil Baczyński Historia

ArkebuzyarkebuzyArkebuzy dymiące jeszcze widzę,
jakby to wczoraj u głowic lont spłonął
i kanonier jeszcze rękę trzymał,
gdzie dziś wyrasta liść zielony.
W błękicie powietrza jeszcze te miejsca puste,
gdzie brak dłoni i rapierów śpiewu,
gdzie teraz dzbany wrzące jak usta
pełne, kipiące od gniewu.
Ach, pułki kolorowe, kity u czaka,czakaczaka,
pożegnania wiotkie jak motyl świtu
i rzęs trzepot, śpiew ptaka,
pożegnalnego ptaka w ogrodzie.
Nie to, że marzyć, bo marzyć krew,
to krew ta sama spod kity czy hełmu.
Czas tylko warczy jak lew
przeciągając obłoków wełną.
[...]

kkb2 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Historia, [w:] Krzysztof Kamil Baczyński, Wybór poezji, oprac. Jerzy Święch, Wrocław 1989, s. 107.

Krzysztof Kamil Baczyński ***Powieko nieruchoma, ty nieodsłonione

Powieko nieruchoma, ty nieodsłonione
niebo unosisz w sobie, może lej, co zieje.
i w którym gwiazdy są osypem próchna,
pod którym ptaki są martwe nadzieje.
Czym jest wierzyć wiszącym u bramy, gdzie ruchy
są uczynione jak w kamiennym duchu
spoza wrót jaśniejącym? Duch mówi: „Spełnienie”,
a nim poznają, już będą kamieniem.

kkb3 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, ***Powieko nieruchoma, ty nieodsłonione, [w:] Krzysztof Kamil Baczyński, Wybór poezji, oprac. Jerzy Święch, Wrocław 1989, s. 110.

Krzysztof Kamil Baczyński Wybór

[...] I znów się ciszy całun w muzyki krąg układał,
a znów go strwożył czas i mówił: „Nim dorośnie
dzieciątko, czym się stanie, czy groza go nie wchłonie?”
A anioł wziął go w ciszy mocno za obie dłonie
i rzekł: „Czyś ty zapragnął krzyżować smugi dróg,
które wydrążył przed nim ognisty boży pług?
Ale wiedz: kto zaufał, gdziekolwiek niesie lot
miłością pooddziela od miłowanych zło”.

Wtedy się serce Jana skruszyło w miękki popiół,
to serce, które z duszą porwane — ziemskie było.
I próchno się na ziemię jak rosa, albo łza
zsunęło. Nisko w dali fala chmur białych szła.
Jeszcze dzwonek na wieży,
ptaki w locie i obłok,
wietrzyk dzwonił i gasł.
„Podaj mi rękę” — mówił anioł. —
„Oto się stajesz zapatrzeniem gwiazd.”

Ukończone 14 września 1943 roku
Pisane w miesiącach: maj, lipiec, sierpień, wrzesień 1943 r.

kkb4 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Wybór, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Święch, Wrocław 1989, s. 225.

Krzysztof Kamil Baczyński Wyzwanie

Moje myśli są ciemniejsze od obcych słów proroków
moich słów prawdziwych nie zna nikt.
Kto z was wierzy, że oto na polanie czerwonych obłoków
Przebiegł koń apokalipsy i znikł?

Kto wierzy, że w niedzielne popołudnie
nad pyłem odświętnych przechodniów
spadło siedem nieboskłonów w zawiei planet, a w próżni
sypano garściami dukaty płonących pochodni?

[...]

kkb5 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Wyzwanie, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Święch, Wrocław 1989, s. 22.

Krzysztof Kamil Baczyński Groteska

Grom się nagle stoczył
Dym zanim frunął, złamany trzasnął jak patyk.
Drgnął nieboskłon jak przerażone oczy,
zanim się rozpadł w szklane, niebieskie kwiaty.

On był już martwy. Nagle wyjęty spod strachu,
uśmiechnięty sztywno i głuchy.
W głębi nieruchomych źrenic
miał rozstawioną partię szachów
obmacywaną przez zdziwione muchy.

Kirszek, 9 sierpień 41 r.

kkb6 Źródło: Krzysztof Kamil Baczyński, Groteska, [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Jerzy Święch, Wrocław 1989, s. 46.