Początki teatru w Polsce

Do powstania Teatru Narodowego doprowadziły przede wszystkim starania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zabiegał o zorganizowanie w Warszawie stałego teatru publicznego. Wcześniej sztuka teatru była domeną obcojęzycznych zespołów teatralnych, przede wszystkim francuskich i niemieckich, zjeżdżających do Polski, aby wystawiać widowiska operowe i baletowe oraz zaznajamiać publiczność z repertuarem europejskim. Grywano m.in. WolteraWolterWoltera, MolieraMolierMoliera czy Pierre'a Corneille’aCorneillePierre'a Corneille’a. Język polski pojawiał się wówczas jedynie w teatrach szkolnychteatry szkolneteatrach szkolnych oraz magnackichteatry magnackiemagnackich. Zofia Wołoszyńska pisze:

Stanisław August Poniatowski wstąpił na polski tron w 1764 roku, a już wiosną roku 1765 wydzierżawił od spadkobierców Augusta III Sasa Operalnię saskąOperalnia saskaOperalnię saską i zaangażował przedsiębiorcę teatralnego Karola Tomatisa. Jak pisze Zbigniew Raszewski:

RUPQ9YCvrS08N

Na szkicu widzimy przekrój dużego budynku. Zaznaczone są piętra i pomieszczenia.

Tomatis uruchomił trzy zespoły teatralne: francuski, włoski z baletem oraz polski. Francuzi wystawiali na scenie sztuki swoich klasyków: Moliera, Corneille’a, Racine’a, sięgali po dokonania współczesnego autora komedii dydaktycznych Philippe’a Destouches’aDestouchesPhilippe’a Destouches’a, komedie płaczliwe, dramydramadramy i opery komiczne. Włoski zespół obok baletu prezentował przede wszystkim opery komiczne Carla GoldoniegoGoldoniCarla Goldoniego.
Polski zespół teatralny zainaugurował swoją działalność 19 listopada 1765 roku przedstawieniem komedii Natręci Józefa Bielawskiego, która powstała w ramach konkursu ogłoszonego przez króla. Była to swobodna przeróbka sztuki Moliera. Zaangażowani do przedstawienia artyści byli tytułowani „Aktorami Narodowymi Jego Królewskiej Mości”. Zespół liczył pięć aktorek i dwunastu aktorów. Choć sztuka Bielawskiego była krytykowana, a samego autora określano mianem grafomana, podejmowała tematykę narzuconą przez króla – była krytyką sarmatyzmu i dawała pojęcie o funkcjach, jakie w zamyśle monarchy miał pełnić teatr w oświeconej Rzeczypospolitej. Polski zespół grał na tej samej scenie co francuski i włoski. Nie istniał wówczas jeszcze Teatr Narodowy jako instytucja. Przymiotnik „narodowy” oznaczał, że sztuki wystawiane są w języku polskim.
W pierwszych latach funkcjonowania tego teatralnego przedsięwzięcia pojawiło się wiele problemów organizacyjnych. Dużych trudności nastręczało zaangażowanie aktorek – kobiet, które nie chciały narazić się na „niesławę”. Konserwatyści niechętni sztuce teatralnej powielali opinię, że środowiska aktorskie to siedlisko rozpusty. Jak pisze Raszewski:

Problematyczne okazało się także zjednanie publiczności – mieszkańcy Warszawy narzekali na opłatę, którą musieli uiszczać, chcąc obejrzeć przedstawienie, oraz słabe wyposażenie Operalni, ponieważ dysponowała jedynie podstawową maszynerią teatralną oraz ograniczoną liczbą dekoracji. W czasie konfederacji barskiej i I rozbioru Polski (1772) teatr w Operalni został zamknięty, a król utracił antrepryzę. Sama Operalnia popadła w ruinę i została rozebrana.
Nowy rozdział w dziejach polskiego teatru rozpoczął się w roku 1774, kiedy sejm uchwalił monopol teatralny obejmujący wszystkie wystawiane na scenie widowiska. W 1776 roku dzierżawcą tego monopolu stał się dworzanin i powiernik Stanisława Augusta Poniatowskiego - Franciszek Ryx, który rozpoczął budowę nowego gmachu teatralnego na placu Krasińskich. Teatr Narodowy został uroczyście otwarty 7 września 1779 roku. Jak pisze Janina Pawłowiczowa:

R6RD2NQ8MuH2S

Na zdjęciu widzimy dwukondygnacyjny budynek z przybudówkami. Budynek ma spadzisty, trójkątny dach.

W pierwszym okresie działalności nowo wybudowanego Teatru Narodowego żadnemu z jego dyrektorów nie udało się utrzymać stanowiska dłużej niż przez dwa sezony. W roku 1783 kierownictwo nad tą instytucją kultury objął Wojciech Bogusławski.

RqV7zaCRBM8N9

Obraz przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku, siedzącego pod drzewem. Mężczyzna ubrany jest w ciemną kamizelkę, białą koszulę oraz wiązaną w kokardę chustę pod szyją. Na głowie ma kapelusz. Na kolanach, pod dłonią trzyma książkę.

Wojciech Bogusławski (1757–1829) – aktor, najważniejszy twórca polskiego teatru doby oświecenia. Przez współczesnych był określany mianem ojca teatru polskiego. W 1783 roku został dyrektorem Teatru Narodowego. W roku 1785 wyjechał do Wilna, gdzie założył teatr, który prowadził przez pięć lat. Po powrocie do Warszawy ze stworzonym w Wilnie zespołem teatralnym Bogusławski ponownie objął kierownictwo w Teatrze Narodowym, które sprawował do upadku powstania kościuszkowskiego. Okres ten poświęcił na zbudowanie sceny narodowej z prawdziwego zdarzenia w myśl zasady, że teatr powinien być przede wszystkim szkołą dobrych obyczajów, trybuną do głoszenia narodowych idei. Bogusławski – zwolennik reform dyskutowanych w czasie Sejmu WielkiegoSejm WielkiSejmu Wielkiego – wprowadził na scenę Teatru Narodowego sztuki dotyczące najważniejszych spraw ówczesnej Polski i Polaków. Wystawił m.in. Powrót posła Juliana Ursyna NiemcewiczaNiemcewiczJuliana Ursyna Niemcewicza – pierwszą polską komedię polityczną, własną kontynuację tego dramatu Dowód wdzięczności narodu i Szlachcica mieszczaninem Józefa Wybickiego. Najsłynniejsze dzieło Wojciecha Bogusławskiego to Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale – pierwsza polska opera z muzyką Stefaniego, która miała swoją premierę w przededniu wybuchu powstania i została zdjęta przez cenzurę po trzech przedstawieniach.

Po upadku powstania kościuszkowskiego Wojciech Bogusławski wyjechał z Warszawy do Lwowa, gdzie założył polski teatr działający tam do roku 1799. Jak napisał Zbigniew Krawczykowski o Bogusławskim:

W czasie jego kadencji na stanowisku dyrektora Teatr Narodowy stał się żywą instytucją polskiej kultury, zaangażowaną również w walkę o reformy oraz w ich obronę. Bogusławski rozszerzył repertuar polskiej sceny, wystawiając na niej po raz pierwszy m.in. klasycystyczną tragedię, heroiczną operę, widowiskową dramę. Zorganizował przy Teatrze Narodowym Szkołę Dramatyczną oraz opracował na jej potrzeby podręcznik Dramaturgia, czyli nauka sztuki scenicznej.

Działalność na polu teatralnym zapoczątkowana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, a kontynuowana przez jego współpracowników dała początek Teatrowi Narodowemu, stała się także czynnikiem sprawczym spontanicznego rozwoju rodzimej literatury dramatycznej. Stworzyła podstawę do wykształcenia pierwszych zawodowych aktorów, dzięki którym zapewniono ciągłość rozwojową pierwszej w kraju sceny oraz jej promieniowanie na ośrodki pozawarszawskie. Otwarcie instytucji określanej mianem Teatru Narodowego stanowiło w dziejach teatru w Polsce wydarzenie doniosłe w skutkach dla dalszego rozwoju tej dziedziny sztuki oraz jej miejsca w kulturze.

RSZNxEUuF0vgK

Ilustracja przedstawia duży plac, przy którym widoczny jest duży, wielokondygnacyjny budynek teatru. Budynek zbudowany jest w stylu neoklasycystycznym. Na placu widoczni spacerujący ludzie oraz poruszające się dorożki konne.

Słownik