Przeczytaj

Zagadnieniami dotyczącymi przestrzennego zróżnicowania chorób na kuli ziemskiej i objaśnianiem, dlaczego te choroby z różną intensywnością występują w przestrzeni, jak również przestrzennym zróżnicowaniem usług medycznych zajmuje się geografia medyczna.

Zdrowie – według WHOWHOWHO jest to stan dobrego pełnego samopoczucia (dobrostanu) fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania, kalectwa. Na zdrowie mają wpływ m.in.:

czynniki genetyczne,
czynniki środowiskowe, np. warunki klimatyczne (w tym temperatura powietrza, wilgotność powietrza, opady atmosferyczne, nasłonecznienie, wiatr, ciśnienie), zmiany w środowisku naturalnym w skali świata (w tym wzrost średniej rocznej temperatury powietrza), poziom czystości środowiska (w tym powietrza, gleby i wody), dostęp do wody,
czynniki społeczno‑ekonomiczne, np. rozwój urbanizacji, poziom rozwoju społeczno‑gospodarczego, mobilność społeczeństwa, dostęp do służby zdrowia, urządzeń sanitarnych i środków higieny oraz warunki życia,
szeroko rozumiany styl życia, np. sposób odżywiania (w tym kaloryczność, ilość i jakość posiłków), tryb życia, aktywność fizyczna, korzystanie z używek.

Polecenie 1

Wymień przyczyny występowania chorób w krajach wysoko i słabo rozwiniętych gospodarczo.

R1Bv2VC3eL0Xx1

1. Ilość i jakość posiłków. W krajach słabo rozwiniętych występuje powszechnie głód i niedożywienie uwarunkowane niskim poziomem produkcji rolnej. Mieszkańcy tych krajów żywią się głównie produktami roślinnymi o niskim stopniu przetworzenia. Niskiej wartości energetycznej posiłków towarzyszy także niedobór białka. Głód i niedożywienie sprzyjają zaburzeniom zdrowia fizycznego, a także umysłowego. Prowadzą też do spadku odporności, a w konsekwencji - do rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Zdjęcie ukazuje czarnoskórego chłopca. Chłopiec stoi. Ma mocno wydęty brzuch. Widoczne są żebra. Trzyma splecione z tyłu ręce. Ubrany jest w krótkie spodenki. Wydęty brzuch (szczególnie u dzieci) jest objawem choroby głodowej - kwashiorkor. Ludność w krajach wysoko rozwiniętych spożywa często produkty wysoko przetworzone, głównie pochodzenia zwierzęcego. Żywność ta jest zwykle uboga w składniki mineralne, a ponadto zawiera substancje konserwujące. Spożywanie kalorycznej żywności, która uboga jest w cenne składniki odżywcze, prowadzi do nadwagi i otyłości - przyczyn wielu chorób, m.in. cukrzycy czy chorób układu krążenia. Zdjęcie przedstawia trzy otyłe kobiety idące chodnikiem. Wzdłuż chodnika biegnie ulica, na której znajdują się samochody. Otyłość jest problemem wielu państw wysoko rozwiniętych., 2. dostęp do czystej wody i nieskażonej żywności. Ludność krajów słabo rozwiniętych boryka się z problemem dostępu do czystej wody i szeroko rozumianym brakiem higieny, co jest główną przyczyną zachorowań na cholerę czy żółtaczkę. Wszelkie zatrucia pokarmowe wywołane są piciem skażonej wody lub spożywaniem żywności, która miała z nią kontakt. Według danych Banku Światowego co dziesiąta osoba nie ma dostępu do czystej wody pitnej. Największy jej deficyt występuje w krajach afrykańskich i niektórych państwach azjatyckich. Wykres słupkowy przedstawia procentowy udział ludności mającej dostęp do czystej wody: Francja 100%, USA 99%, Brazylia 98%, RPA 93%, Peru 87%, Mai 77%, Laos 76%, Mongolia 64%, Afganistan 55%, Czad 51%, Angola 49%. Udział ludności mającej dostęp do czystej wody pitnej (%) w 2018 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego. Zdjęcie przedstawia osiedlową ulicę, przy której stoją budynki. Domy znajdują się jeden obok drugiego na niewysokim wzniesieniu. Domy zbudowane są z cegieł, z betonowych płyt, garaże przykryte są blachą falistą. Przy ulicy zaparkowane są cztery samochody. Przy ulicy stoją słupy elektryczne. Favele w Brazylii. Ludność zamieszkująca w dzielnicach nędzy często boryka się z problemem dostępu do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. W krajach wysoko rozwiniętych wszyscy (lub prawie wszyscy) mają dostęp do wody słodkiej. Jeżeli jej zasoby są małe, wówczas buduje się studnie głębinowe, sztuczne zbiorniki na rzekach czy odsala wodę morską. Zdjęcie przedstawia jednostkę służąca do odsalania wody morskiej. To prostokątna, wysoka konstrukcja. Zbudowana jest z sieci rur, zbiorników. W tle widać morze. Technologie odsalające wodę morską w Arabii Saudyjskiej., 3. poziom czystości środowiska. Problem degradacji środowiska występuje głównie wśród krajów intensywnie rozwijających się oraz wysoko rozwiniętych (choć te ostatnie coraz skuteczniej zwalczają ten problem). Działalność człowieka prowadzi do zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego pyłami i gazami, a wód i gleby - ściekami. Zanieczyszczenia te, kiedy dostaną się do organizmu człowieka (również przez skażoną żywność), są dla niego niekorzystne i prowadzą do spadku odporności organizmu, a w konsekwencji - do różnego rodzajów chorób układu oddechowego (np. astmy i alergii czy pokarmowego (np. choroby wrzodowej, chorób wątroby, żołądka itp.). Człowiek przyczynia się także do powiększania dziury ozonowej, w efekcie czego wzrasta poziom szkodliwego promieniowania UV dochodzącego do powierzchni ziemi, co przyczynia się do zwiększonej zachorowalności na choroby oczu (np. zaćmy, jaskry) i skóry (np. czerniaka). Zdjęcie przedstawia część ludzkiej ręki. Skóra na niej jest zaczerwieniona, na zaczerwienieniu pojawiły się niewielkie bąble. Objawy alergii na skórze. Przyczyną alergii, które występują powszechnie u ludzi w krajach wysoko rozwiniętych, są zanieczyszczenie środowiska i konserwanty dodawane do żywności., 4. ograniczony dostęp do urządzeń sanitarnych lub ich brak. Brak dostępu do podstawowych urządzeń sanitarnych jest przyczyną niższego poziomu higieny ludności. Dotyczy to zwłaszcza ludności żyjących w najbiedniejszych rejonach Afryki czy w miejskich dzielnicach nędzy. Należy pamiętać, że częste i dokładne mycie rąk zmniejsza ryzyko zachorowalności na różne choroby, zwłaszcza zakaźne i pasożytnicze. Jest to szczególnie istotne w przypadku wystąpienia epidemii. Przykłady chorób brudnych rąk to: wirusowe zapalenie wątroby typu A, owsica, tasiemczyca czy salmonelloza., 5. dostęp do służby zdrowia i poziom usług medycznych Dostęp do służby zdrowia i poziom medycyny wpływają na skalę leczenia i zapobiegania chorobom. Świadczy o tym szereg wskaźników, np. udział wydatków na służbę zdrowia w % PKB, liczba lekarzy na 1000 mieszkańców czy liczba łóżek szpitalnych na 1000 mieszkańców. Są one ściśle związane z poziomem rozwoju gospodarczego (por. tab.). W krajach wysoko rozwiniętych na służbę zdrowia przeznacza się znacznie więcej pieniędzy niż w krajach słabo rozwiniętych. Dzięki temu prowadzi się tam badania dotyczące metod zwalczania chorób, buduje się szpitale, kształci lekarzy i wspiera profilaktykę. Szczepienia ochronne w tych krajach pozwalają na eliminację wielu chorób zakaźnych. Tab. Udział wydatków w budżecie oraz dostępność do służby zdrowia w wybranych państwach w 2017 r. Tabela przedstawia udział wydatków w budżecie oraz dostępność do służby zdrowia wybranych państwach w 2017 roku. W tabeli w kolejności podano: nazwę państwa, udział wydatków na służbę zdrowia w % PKB, liczba lekarzy na 1000 mieszkańców, liczba łóżek w szpitalach na 1000 mieszkańców. Dane kolejno przedstawiają się następująco: USA 17,1, 2,6, 2,9; Niemcy 11,3, 4,2, 8,3; Japonia 10,9, 2,4, 13,4; Argentyna 9,1, 4,0, 5,0; Iran 8,7, 0,7, 1,5; RPA 8,1, 0,9, 2,8; Wietnam 5,5, 0,8, 2,6; Zimbabwe 6,6, 0,2, 1,7. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego. Wydatki na opiekę medyczną i zdrowie w przeliczeniu na 1 osobę w 2017 r. Wykres słupkowy przedstawia wydatki na opiekę medyczną i zdrowie w przeliczeniu na jedną osobę w 2017 roku w wybranych krajach. Dane przedstawiają się następująco: USA 10 246 USD, Niemcy 5033 USD, Japonia 4169 USD, Arabia Saudyjska 1093 USD, Brazylia 929 USD, RPA 499 USD, Ukraina 177 USD, Czad 30 USD. Źródło: opracowanie na podstawie danych Banku Światowego., 6. warunki klimatyczne. Rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych sprzyjają warunki klimatu gorącego i wilgotnego. Duża wilgotność powietrza zwiększa występowanie komarów przenoszących malarię i żółtą febrę, wysoka temperatura powoduje wzmożony rozwój bakterii chorobotwórczych, natomiast wilgotne podłoże i bujne runo sprzyja rozwojowi kleszczy przenoszących boreliozę., 7. duża szybkość rozprzestrzeniania się. Obecnie choroby rozprzestrzeniają się po całym świecie bardzo szybko. Przyczyniają się do tego: – duża migracja ludności między kontynentami, – rozwój transportu (np. lotnictwa), – rozwój turystyki, – istnienie dużych skupisk ludności, – niski poziom higieny i medycyny w krajach słabo rozwiniętych.

R64gkpQ8WLBPA1

Rozmieszczenie i szerszą charakterystykę głównych chorób na świecie przedstawiono na grafice interaktywnej.

Postęp technologiczny i cywilizacyjny na świecie prowadzi do coraz skuteczniejszych metod walki z chorobami zagrażającymi człowiekowi. Efektywne ich zwalczanie uwarunkowane jest poznaniem zróżnicowania przestrzennego tych chorób, określeniem zagrożenia epidemicznego i diagnozą ich przyczyn. Czynniki te, jak również współpraca międzynarodowa, doprowadziła do zmniejszenia ryzyka występowania wielu chorób zakaźnych i pasożytniczych w krajach wysoko rozwiniętych. Stanowią one jednak bardzo poważne zagrożenie w krajach słabo rozwiniętych.

RGBaC4jQNCtwX

Zdjęcie przedstawia krowę w czarno‑białe łaty leżącą w oborze. Krowa ma kolczyk z numerem na uchu. — Choroba „szalonych krów” (gąbczasta encefalopatia bydła, BSE, z ang. Bovine Spongiform Encephalopathy). U ludzi może wywołać chorobę Creutzfeldta‑Jakoba. Prowadzi do degeneracji układu nerwowego u człowieka po spożyciu wołowiny lub napiciu się mleka od zarażonej krowy. Zidentyfikowano ją w 1986 roku w Wielkiej Brytanii. Do Polski choroba ta dotarła na początku XXI w. Rolnicy byli zmuszeni uśpić wiele sztuk zakażonych zwierząt. Wprowadzono także zakaz spożywania wyrobów cukierniczych z żelatyną, np. żelków.
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

R5BWoqG8Zi9y5

Zdjęcie przedstawia trzy osoby. Na pierwszym planie stoi młoda Azjatka. Ma założoną maseczkę zakrywającą usta i nos. Dziewczyna ma proste włosy do ramion. Ubrana jest w T‑shirt i bluzę z kapturem. W tle stoi dwóch starszych mężczyzn. Nie mają maseczek. — SARS, czyli zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej. Jest to rodzaj zapalenia płuc wywołanego przez wirusa (koronawirusa) SARS‑CoV przenoszącego się drogą kropelkową. Jego pierwsze przypadki odnotowano w Chinach w 2002 roku. W początkowym etapie tej choroby władze chińskie ukrywały tę informację przed światem. Poinformowano o tym dopiero, kiedy pojawiła się ona w innych krajach. Szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje w wyniku mobilności ludności. W 2019 r. pojawił się w Chinach podobny koronawirus (SARS‑CoV‑2) wywołujący ostrą chorobę COVID‑19. Choroba ta w 2020 roku szybko rozprzestrzeniła się na wszystkich kontynentach, a Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła w związku z tym stan pandemii.
Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

R1OSCSEna7oET

Zdjęcie przedstawia leżące obok siebie martwe ptaki - młode indyki. — Ptasia grypa to ostra choroba zakaźna wywołana przez wirus grypy. Występuje powszechnie u ptaków. Mogą się nią zarazić również ludzie, lecz nie stanowi ona dla nich dużego zagrożenia pod warunkiem przestrzegania zasad higieny. Najgroźniejszy szczep tego wirusa stwierdzono w Hongkongu w 1997 roku, lecz dopiero w 2003 roku w wielu krajach azjatyckich wybuchła epidemia. Rok później wirus dotarł do Europy, również do Polski. Po względnie długim okresie spokoju, od 2016 roku w naszym kraju odnotowano zwiększoną liczbę ognisk ptasiej grypy, jednakże związana ona była z mniej groźnym szczepem wirusa. Choroby odzwierzęce są bardzo dużym niebezpieczeństwem dla człowieka z powodu trudności w określeniu źródeł zakażenia, nieznajomości wpływu wirusa na organizm człowieka, niebezpiecznych mutacji wirusów ludzkich i zwierzęcych oraz braku lekarstw na te choroby.
Źródło: Roee Shpernik, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

RnPX877Q7MG3h

Zdjęcie przedstawia leżące na stosie zielone ogórki. — Wiosną 2011 roku w Europie wybuchła epidemia bakterii Escherichia cola. Pierwsze przypadki stwierdzono w Niemczech. Bakterię odkryto na ogórkach sałatkowych sprowadzanych z Hiszpanii, lecz rozprzestrzeniać się mogła także na innych warzywach. W wyniku epidemii zmarły 63 osoby. Zalecano wówczas unikania spożywania surowych warzyw lub ich dokładne mycie przed zjedzeniem.
Źródło: dostępny w internecie: pexels.com, domena publiczna.

bg‑cyan

Epidemia a pandemia

Epidemię określa się jako pojawienie się na danym obszarze równocześnie (lub w krótkich odstępach czasu) dużej liczby zachorowań na określoną chorobę (najczęściej zakaźną). Natomiast pandemia jest epidemią, która obejmuje bardzo duże obszary (m.in. kontynenty), np.:

– pandemia dżumy (czarnej śmierci) w Europie w XIV w.,

– pandemia ospy w latach 1520–1979,

– pandemia cholery w latach 1899–1923,

– pandemia grypy hiszpanki w latach 1918–1919,

– pandemia grypy azjatyckiej w 1957 r.,

– pandemia grypy Hongkong w 1968 r.,

– pandemia AIDS od lat 70. XX w.,

– pandemia grypy A/H1N1 (świńskiej grypy) w latach 2009–2010,

– pandemia COVID‑19 w 2020 r.

Z kolei z pojęciem endemii mamy do czynienia, kiedy mówimy o chorobach mających zasięg uwarunkowany czynnikami lokalnymi i występującymi w danym kraju lub regionie. Na przykład krajami endemicznymi w czasie rozprzestrzeniania się gorączki krwotocznej wywołanej przez wirus Ebola w latach 2014‑2016 były kraje Afryki Zachodniej: Gwinea, Sierra Leone oraz Liberia, choć przypadki tej choroby odnotowano także w innych państwach, ale na mniejszą skalę i związane one były z mobilnością ludności.

Polecenie 2

Korzystając z dostępnych źródeł, ustal liczbę ofiar powyższych pandemii, a także prześledź przebieg ich zasięgu. Wyjaśnij przyczyny zaobserwowanych różnic.

Korzystając z dostępnych źródeł, ustal liczbę ofiar powyższych pandemii, a także zapoznaj się z przebiegiem ich zasięgu. Wyjaśnij przyczyny tych różnic.

RkxeDq2gbn6qC

bg‑cyan

Główne przyczyny zgonów

Według danych WHO co roku na świecie umiera ok. 57 mln ludzi. Na poniższych wykresach przedstawiono dane dotyczące przyczyn zgonów na świecie oraz porównano wyniki dla krajów wysoko rozwiniętych i krajów Afryki Subsaharyjskiej. Główną przyczyną zgonów na świecie są choroby układu krążenia, nowotwory i choroby układu oddechowego.

Polecenie 3

Wyjaśnij zróżnicowanie głównych przyczyn zgonów na świecie oraz ich zależność od poziomu rozwoju gospodarczego.

R8YEmh9HdjhTv

Główne przyczyny zgonów ludności w 2017 r.

Źródło: https://ourworldindata.org/causes-of-death, dostępny w internecie: https://ourworldindata.org/causes-of-death.

R15WINHCDtCBa

Główne przyczyny zgonów ludności w krajach wysoko rozwiniętych w 2017 r.

Źródło: https://ourworldindata.org/causes-of-death.

Rf1rhpC3SaHmH

Główne przyczyny zgonów ludności w krajach Afryki Subsaharyjskiej w 2017 r.

Źródło: https://ourworldindata.org/causes-of-death.

Polecenie 4

Zapoznaj się z poniższym tekstem, a następnie wyjaśnij przyczyny i skutki zróżnicowania struktury zgonów według grup wiekowych w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego.

W skali świata najwięcej zgonów w 2017 r. odnotowano wśród ludzi w wieku 70 lat i więcej (48,6%). Co czwarty zgon nastąpił u osób w grupie wiekowej 50–69 lat. Natomiast co dziesiąty zgon dotyczył dzieci w wieku do 5. roku życia. W krajach wysoko rozwiniętych niemal 3/4 zgonów odnotowano wśród ludzi w wieku 70 lat i więcej. Co piąty zgon nastąpił u osób w grupie wiekowej 50–69 lat. Zgony dzieci w wieku do 5. roku życia stanowiły 0,6% wszystkich zgonów w krajach wysoko rozwiniętych. Natomiast wśród zgonów w krajach Afryki Subsaharyjskiej największy odsetek stanowią zgony dzieci do 5. roku życia (około 37%).

Indeks górny Źródło: opracowanie na podstawie danych https://ourworldindata.org/causes‑of‑death. Indeks górny koniec

bg‑cyan

Skutki występowania chorób

Polecenie 5

Wymień kilka innych niż poniższe skutków występowania chorób.

R8lHE7UaQLkt51

bg‑cyan

Profilaktyka i zwalczanie chorób

Ograniczenie i wyeliminowanie wielu chorób zakaźnych nastąpiło w wyniku wynalezienia antybiotyków oraz szczepionek, a także poprawy warunków życia. Szczepienia wykonywane są w wielu regionach świata i dotyczą głównie chorób zakaźnych (m.in. przeciwko: gruźlicy, odrze, śwince i różyczce, tężcowi, błonicy i krztuścowi). Prowadzi się także różnego rodzaju akcje edukacyjne mające na celu ograniczenie rozprzestrzeniania się różnych chorób. Szczególnie ważne są one w Afryce, gdzie dużym problemem jest AIDS. Coraz chętniej, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych, promuje się także zdrowy styl życia, właściwy sposób odżywiania i rezygnację z używek, np. alkoholu, papierosów, narkotyków, dopalaczy. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych środki finansowe nie są przeznaczane na profilaktykę, lecz na leczenie chorób.

Turyści wybierający się do Afryki Środkowej, chcąc uniknąć zarażenia chorobami tropikalnymi, powinni m.in.:

wykonać szczepienia ochronne,
unikać przenoszących choroby komarów poprzez zakrywanie skóry, stosowanie płynów odstraszających te insekty i nocowanie pod moskitierą,
spożywać przegotowaną lub butelkowaną wodę oraz pokarmy znanego pochodzenia, najlepiej przetworzone, by zabezpieczyć się przed zarażeniem chorobami układu pokarmowego.

W celu zapobiegania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych (głównie w Afryce) różne organizacje podejmują szereg działań, np. dostarczają tam żywność i wodę pitną, zaopatrują tamtejszą ludność w leki oraz udzielają pomocy w postaci oddelegowania na te tereny personelu medycznego.

Słownik

bilharcjoza

choroba pasożytnicza występująca w krajach słabo rozwiniętych, głównie u ludzi pracujących na polach ryżowych, w kanałach nawadniających i u rybaków (w miejscach bytowania pasożytów); powoduje osłabienie, anemię, spadek odporności, choroby nerek, a w efekcie również śmierć

R1AeR1D0izNGx

Mapa przedstawia zasięg zachorowań na bilharcjozę. Zaznaczono północno‑wschodnią, środkową część Ameryki Południowej, między innymi Brazylia, Portoryko, Wenezuela. Niemal cała Afryka, Madagaskar. Zachodnia część Półwyspu Arabskiego. W Azji: Wietnam, Laos, Kambodża, Korea Północna i Południowa oraz północna część Japonii. — Źródło: Percherie, muskadia.com, CC BY-SA 3.0, http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

marasmus

choroba będąca efektem długotrwałego niedożywienia, atakująca głównie małe dzieci; prowadzi do niedowagi, wycieńczenia organizmu, zaniku mięśni, pomarszczenia skóry i śmierci

robak gwinejski

drakunkuloza, choroba pasożytnicza, którą najczęściej można się zarazić, pijąc skażoną wodę z larwami tego pasożyta; powoduje zmiany skórne na nogach i stany zapalne; występuje głównie w krajach słabo rozwiniętych, u ludzi pracujących w kontakcie z wodą; w wyniku zranienia larwy robaka przedostają się do organizmu

ślepota rzeczna

onchocerkoza, choroba pasożytnicza występująca głównie w Afryce Zachodniej, którą roznoszą małe muszki żyjące blisko rzek; może prowadzić nawet do utraty wzroku

WHO

ang. World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia – organizacja o zasięgu globalnym, która koordynuje działania zmierzające do poprawy stanu zdrowia ludności

Wprowadzenie

Grafika interaktywna

Epidemia a pandemia

Główne przyczyny zgonów

Skutki występowania chorób

Profilaktyka i zwalczanie chorób

Słownik