Przeczytaj
Regentka Zofia
Gdy w 1682 r. umarł car Fiodor III, bojarzybojarzy rosyjscy wynieśli na tron jego przyrodniego brata, Piotra. Siostra zmarłego władcy, Zofia, nie zaakceptowała tej decyzji i doprowadziła do buntu strzelcówstrzelców, a następnie podwójnej koronacji: oprócz 10‑letniego Piotra I rządzić miał jeszcze rodzony brat Zofii, 16‑letni Iwan V. Oboje byli zbyt młodzi, żeby objąć władzę, a dodatkowo medycy uznali Iwana za ograniczonego umysłowo. W ten sposób Zofia została regentką. W polityce zagranicznej skupiła się na ekspansji w kierunku Turcji, przystępując do Ligi Świętej – koalicji państw europejskich sprzymierzonych przeciwko sułtanowi. Jednak to utrzymanie władzy było dla niej najważniejsze. Nie obawiała się niepełnosprawnego Iwana, ale wkraczający w dorosłość Piotr stanowił dla niej realne zagrożenie. Dlatego Zofia podjęła próbę jego zdetronizowania i zorganizowała spisek, ponownie przy udziale strzelców. Car dowiedział się o planach siostry i przy wsparciu wiernych mu oddziałów odsunął Zofię od władzy, wysławszy ją do klasztoru.
Szukanie „okna na świat”
W momencie objęcia samodzielnej władzy Piotr I miał 17 lat. Był przygotowany do swojej funkcji: od młodych lat uczył się przede wszystkim przedmiotów, które uważał za praktyczne, czyli geometrii, geografii, historii, dowodzenia armią, żeglugi i języków obcych. Zdobyte wykształcenie uzmysłowiło mu, jak ważne – przede wszystkim ze względów gospodarczych i politycznych – było dla Rosji otwarcie się na Europę. Wymiana handlowa z Zachodem była korzystna dla obu stron, jednak jedynym portem, przez który mogła się ona odbywać, był położony na północy, nad Morzem Białym, ArchangielskArchangielsk. Aby do niego dotrzeć, należało opłynąć cały Półwysep Skandynawski, a na dodatek zimą woda zamarzała. Dlatego też car postawił sobie za cel opanowanie portów nad Morzem Czarnym, będących w rękach Tatarów i Turków, a następnie szwedzkich miast nad Bałtykiem. Już w 1696 r. wojska rosyjskie (po kilku porażkach poniesionych jeszcze za regencji Zofii) przeszły do ofensywy w wojnie z Turkami i zdobyły miasto AzowAzow, położone w pobliżu Morza Czarnego.
Po tym spektakularnym sukcesie młody car postanowił zadać Turkom ostateczny cios. Rok po zdobyciu Azowa wysłał na europejskie dwory wielkie poselstwo z propozycją utworzenia antytureckiej koalicji, osobiście biorąc w nim udział.
Wielkie poselstwo (1697 - 1698)
Carowi zależało przede wszystkim na sojuszu z Niderlandami i Anglią, jednak państwa te odmówiły. Chociaż Piotr I nie osiągnął swojego głównego celu, podróż po Europie stała się dla niego cennym doświadczeniem. Bacznie obserwował obyczaje oraz rozwiązania technologiczne i naukowe krajów zachodnich. Podróżował incognitoincognito, pod zmienionym nazwiskiem Piotr Michajłow, aby nie wzbudzać sensacji. W ten sposób mógł robić rzeczy nietypowe dla władcy, np. zatrudnić się w charakterze cieśli okrętowego w Zaandam, jednym z holenderskich miast portowych. Odwiedził też stocznię i obserwatorium astronomiczne w Anglii. Chociaż Piotr próbował zachować anonimowość, nie zawsze i nie wszędzie mu się to udawało. W wielu miejscach był rozpoznawany, zwłaszcza gdy poselstwo przybywało na dwory. Do Rosji Piotr przywiózł duże grono zachodnich fachowców z różnych dziedzin (blisko 750 ludzi, w większości Holendrów, wojskowych i rzemieślników, naukowców i artystów, którzy mieli dostosować państwo carów do standardów ówczesnej Europy Zachodniej.
Czas na zmiany
Pod nieobecność Piotra I w Moskwie, w marcu 1698 r., wybuchł bunt strzelców. Na wieść o nim car czym prędzej zarządził powrót do kraju. Gdy dotarł do Krakowa, dowiedział się, że wierne mu wojsko stłumiło rebelię, zwolnił więc tempo podróżowania i spotkał się ze świeżo upieczonym królem Polski Augustem II. Jednak po przyjeździe do Moskwy, latem 1698 r., od razu ukarał buntowników, przeprowadzając masowe egzekucje. Podróż zmieniła Piotra I, uzmysłowiła mu konieczność zmian w Rosji. Co prawda jego reformatorski zapał nie wszystkim się spodobał na dworze w Moskwie, jednak w obawie przed gniewem władcy niezadowoleni powstrzymywali się od głośnego manifestowania sprzeciwu.
Porównaj portrety władców i wymień różnice, jakie zauważasz w ich wyglądzie.
W pierwszej kolejności car wprowadził nowe obyczaje. Chciał upodobnić swoich poddanych do mieszkańców zachodniej Europy i dlatego rozkazał wszystkim mężczyznom, z wyjątkiem chłopów i duchownych, zgolić brody. Osoby stale przebywające na dworze, czyli bojarzy i dworzanie, mieli odtąd nosić ubrania wzorowane na niemieckich strojach, a niestosowanie się do nowych przepisów groziło wysokimi karami pieniężnymi. Mężczyźni zaczęli palić tytoń, a kobiety z rodzin szlacheckich uczyły się zachodnich tańców i uczestniczyły w życiu towarzyskim, w ramach którego mogły się pochwalić nowymi umiejętnościami. Car wprowadził kalendarz juliańskikalendarz juliański oraz uproszczoną formę cyrylicy – grażdankęgrażdankę.
Władca absolutny
Piotr I liczył, że uda mu się usprawnić, również na wzór zachodni, sposób zarządzania państwem i administracją, dzięki czemu umocni swoje rządy. W 1711 r. zniósł Dumę Bojarską, czyli organ spełniający rolę rady doradczej przy carze. Miała ona duże znaczenie i składała się z najbardziej uprzywilejowanych osób w państwie: bojarów, diakówdiaków i dworiandworian. W jej miejsce władca powołał Senat Rządzący, którego 9‑osobowy skład sam wyznaczał. Do zadań Senatu należały nadzór nad administracją państwową i przygotowywanie projektów ustaw. Pełnił on również funkcję sądu najwyższego i kontrolował pracę mianowanych przez cara gubernatorów, którzy zarządzali nowymi jednostkami administracyjnymi – guberniami. Z Senatem współpracować miały, także obsadzane przez władcę, specjalistyczne kolegia (ministerstwa) zajmujące się polityką zagraniczną, wewnętrzną, skarbowością i gospodarką.
Szlachta, mieszczanie i chłopi
Wraz ze zmianami w administrowaniu państwem Piotr I wprowadził wiele reform, które miały wpływ na życie codzienne jego poddanych. Gdy zniósł Dumę, zlikwidował kategorie bojarów i dworian, którzy tworzyli jednolity stan szlachecki. Wzorując się na zachodnich rozwiązaniach prawnych w zakresie dziedziczenia, majątki ziemskie przekazywano odtąd w całości najstarszym synom, co miało przeciwdziałać zbytniemu rozdrabnianiu własności (duże gospodarstwa były wydajniejsze).
Car zaktywizował ponadto szlachtę, wprowadzając obowiązek szkolny dla nastoletnich mężczyzn, a dorosłych angażował do służby cywilnej lub wojskowej. Na wzór pruski utworzył korpusy kadetów, czyli szkoły dla młodzieży szlacheckiej, które przygotowywały ją do pracy w administracji i armii. Każdy żołnierz lub urzędnik, niezależnie od pochodzenia, zaczynał od najniższej funkcji i stopniowo wspinał się po szczeblach kariery. 14 stopni awansu w armii i administracji były jasno określone we wprowadzonej przez cara w 1722 r. tabeli rang (tzw. czynów). I tak dla żołnierza najniższym stopniem był chorąży, a najwyższym feldmarszałek. Urzędnik zaczynał zaś od stanowiska rejestratora, a w najlepszym wypadku mógł zostać kanclerzem. Tabela rang dawała możliwość zdobycia szlachectwa za zasługi dla kraju – oficer lub urzędnik otrzymywał je automatycznie, gdy przekroczył 11. rangę, przy czym tak duży awans społeczny był rzadkością wśród chłopów i mieszczan.
Wiele zmieniło się w miastach, gdzie pojawił się samorząd lokalny. Mieszczanie, inwestujący swój kapitał poprzez otwieranie nowych zakładów produkcyjnych, otrzymali prawo do nabywania ziemi (zarezerwowane dotąd dla szlachty) i mogli zatrudniać chłopów (którzy w ten sposób zyskali jedyną możliwość zmiany miejsca zamieszkania). W zamian za te udogodnienia mieli oni płacić większe podatki i sami zadbać o obronę miasta na wypadek niebezpieczeństwa. Aby zwiększyć wpływy do budżetu, car nałożył większe podatki również na chłopów.
Ujarzmić Cerkiew
Piotr I upatrywał w Cerkwi głównego sprawcę rosyjskiego zacofania. To duchowni prawosławni stawiali największy opór i bronili tradycji ruskich, kiedy władca wdrażał reformy. Kapłani cieszyli się wielkim autorytetem wśród społeczeństwa, dlatego car postanowił podporządkować sobie Kościół. Niemal przez 20 lat nie powoływał patriarchy moskiewskiego, a w 1721 r. utworzył Świątobliwy Synod RządzącyŚwiątobliwy Synod Rządzący, który miał kierować działalnością Cerkwi. W jego skład wchodzili duchowni nominowani przez władcę, a kontrolę nad nim sprawował, także mianowany przez cara, urzędnik – oberprokurator. Piotr I utrzymał religię prawosławną jako państwową i srogo karał konwersjekonwersje. Pełną swobodę kultu i prawo do posiadania własnych kościołów otrzymali protestanci. Większość z nich była przedsiębiorcza oraz znała się na handlu i rzemiośle, dlatego car chciał ich zatrzymać w Rosji, jak również zachęcić do przyjazdu innych. Zależało mu, żeby osiedlali się w nowej stolicy – Sankt Petersburgu.
„Nowy Amsterdam”
Wielka Wojna Północna (1700–1721)
Piotr I zdawał sobie sprawę, że musi rozbudować i unowocześnić armię, jeśli Rosja ma urosnąć do rangi mocarstwa. Wprowadził nowy regulamin wojskowy, a ze zwiększonych podatków zbudował flotę, zreorganizował i powiększył wojsko oraz otworzył liczne manufaktury produkujące na jego potrzeby. Utworzył korpusy kadetów, gdzie kształcili się nie tylko przyszli urzędnicy, ale i oficerowie, oraz ustalił klarowne ścieżki awansu w armii (wspomniana wcześniej tabela rang), dzięki czemu o pozycji w wojsku nie decydowało już urodzenie, ale przede wszystkim umiejętności. Zaowocowało to zwiększeniem motywacji rekrutów, a co za tym idzie – pozytywnie wpłynęło na wartość bojową armii, która mogła realizować ambicje cara.
Po powrocie z Europy Piotr I skierował swoje zainteresowanie na Bałtyk i stworzył koalicję z udziałem Saksonii, Brandenburgii i Danii przeciwko dominującej w tym rejonie Szwecji. W 1700 r. August II, elektor saski i król Rzeczpospolitej, wkroczył do Inflant, licząc na ich odzyskanie (Polska utraciła 4/5 ich obszaru na rzecz Szwecji na mocy pokoju oliwskiego z 1660 r.). W krótkim czasie do wojsk saskich dołączyły oddziały rosyjskie, ale Szwecja zdołała odeprzeć atak. Jej władca, młody i ambitny Karol XII, przeszedł nawet do ofensywy, pokonał Rosjan pod Narwą i wkroczył do Rzeczpospolitej. Tak rozpoczęła się III wojna północna (1700–1721).
Po bitwie pod Narwą Piotr I wrócił do Rosji, a działania wojenne skoncentrowały się na ziemiach polsko‑litewskich. Towarzyszyły im napięcia wewnętrzne pomiędzy zwolennikami Karola XII a obywatelami wiernymi Augustowi II. W 1706 r. król Szwecji zaatakował Saksonię i zmusił Augusta II do zrzeczenia się korony polskiej na rzecz Stanisława Leszczyńskiego. Karol XII postanowił zaatakować Rosję i wyruszył w kierunku Ukrainy, licząc na wsparcie Kozaków zbuntowanych przeciwko carowi. Na ich czele stał hetman Iwan Mazepa. W ostatecznym rozrachunku większość Kozaków wybrała lojalność wobec Piotra I i w 1709 r. wojska szwedzkie poniosły klęskę pod Połtawą. Wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczpospolitej, a car oficjalnie poparł powrót na tron Augusta II. W konsekwencji wielu dotychczasowych zwolenników Stanisława Leszczyńskiego przeszło na stronę Sasa i wrócił on do władzy. Sam Leszczyński uciekł na Pomorze Szwedzkie i ostatecznie w 1712 r. zawarł ugodę z Augustem II, na mocy której zwrócił mu polską koronę, zachowując tytuł królewski.
Przed koniecznością kapitulacji uratowała Szwecję Turcja. Sułtan z niepokojem patrzył na rosnącego w siłę Piotra I i wypowiedział mu wojnę. Dwa lata po bitwie pod Połtawą armia turecka rozgromiła wojska rosyjskie nad Prutem. Car był zmuszony szukać pokoju i Turcja wycofała się z konfliktu w zamian za oddanie Azowa. W ten sposób Rosjanie mogli przystąpić do ofensywy na północy i zajęli ważne strategiczne porty: Rygę, Rewel (współcześnie Tallin) i Wyborg oraz część Finlandii. Sukcesy cara zaniepokoiły jego dotychczasowych sojuszników: Saksonię i Danię. Państwa te zaczęły szukać porozumienia ze Szwecją, a nawet planowały stworzenie koalicji antyrosyjskiej. W tej sytuacji Piotr I wykorzystał pierwszą nadarzającą się okazję do podjęcia rozmów pokojowych ze Szwedami. W 1718 r. Karol XII zginął na froncie norweskim i trzy lata później w Nystad (dziś Uusikaupunki w Finlandii) doszło do podpisania pokoju kończącego III wojnę północną. Rosja wyszła z niej zwycięsko: otrzymała Estonię, Ingrię, część Karelii oraz Inflanty (które jeszcze na początku wojny obiecywała Augustowi II). W zamian za te tereny Szwecja odzyskała utraconą w wojnie Finlandię. Ponadto, na mocy osobnych traktatów, oddała Danii Holsztyn wraz z prawem pobierania ceł od statków szwedzkich w cieśninie Sund, a Brandenburgii (od 1701 r. Królestwu Prus) Pomorze Zachodnie ze Szczecinem.
III wojna północna, nazywana również „wielką wojną północną”, zakończyła dominację Szwecji nad Morzem Bałtyckim i przyniosła mocarstwową pozycję Rosji. To właśnie po jej zakończeniu, w 1721 r., car przyjął tytuł imperatora (cesarza) Wszechrosji i zmienił nazwę kraju na Imperium (Cesarstwo) Rosyjskie. Senat nadał Piotrowi I przydomek „Wielki”.
Słownik
(starobułg. boljarin) wielki właściciel ziemski na Rusi, Wołoszczyźnie i w Wielkim Księstwie Litewskim, w państwie carów, przed reformami Piotra I, bojarzy (bojarowie) zajmowali drugą (po kniaziach, czyli książętach) pozycję w rządzie
(ros. diak) urzędnik kierujący kancelarią danego urzędu w księstwie moskiewskim; również pomocnik kapłana w Kościele prawosławnym
(ros. dworianstwo) średnia szlachta w Wielkim Księstwie Moskiewskim, która od XIV w. otrzymywała na własność ziemię w zamian za służbę w wojsku
pismo rosyjskie, utworzone na polecenie Piotra I Wielkiego na początku XVIII w. w miejsce znacznie bardziej skomplikowanej cyrylicy. Graficznie grażdanka przypominała kroje pisma oparte na alfabecie łacińskim. W ciągu XVIII w. usunięto z niej niektóre litery i wprowadzono inne, aby uprościć i ujednolicić pisownię, sprawić, aby możliwie najlepiej oddawała ona wymowę wyrazów. Ostatnia reforma pisowni w Rosji miała miejsce w 1917 r.
(wł. incognito – nieznany) nieoficjalnie, skrycie, zachowując anonimowość
kalendarz słoneczny, według którego rok dzielił się na 12 miesięcy i 365 dni, a co cztery lata wypadał rok przestępny. Został opracowany na życzenie Juliusza Cezara i w państwie rzymskim funkcjonował od roku 45 p.n.e. Później został przyjęty przez Kościół katolicki i obowiązywał w większości krajów europejskich od czasów średniowiecza do końca XVI w., kiedy został wprowadzony kalendarz gregoriański, korygujący sposób naliczania lat przestępnych. W Rosji kalendarz juliański wprowadzono w 1700 r., zastępując nim kalendarz bizantyjski, według którego rok zaczynał się 1 września, a lata liczono od domniemanego początku świata, wyznaczonego na 5509/5508 r. p.n.e.
(z łac. conversio – odwrócenie) nawrócenie, zmiana wyznania w ramach wyznań chrześcijańskich albo przejście na chrześcijaństwo z innej religii
formacja wojskowa powołana przez Iwana IV Groźnego ok. 1550 r., wykorzystywana w wojnach prowadzonych przez Rosję w XVI i XVII w.; ich służba była dziedziczna i połączona z innymi zajęciami, tj. rzemiosłem i handlem; z czasem zdobyli silną pozycję i wzniecali bunty, gdy tylko ich dziedziczne przywileje były zagrożone lub takie się im zdawały
najważniejszy organ Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, ustanowiony decyzją cara Piotra I Wielkiego w 1721 r. Instytucja ta zrzeszała najwyższych duchownych i kierowała działalnością Cerkwi w Rosji. Kontrolę nad nią sprawował tzw. oberprokurator - świecki urzędnik, podlegający carowi. Świątobliwy Synod istniał do 1917 r., czyli do obalenia caratu
Słowa kluczowe
reformy Piotra I, Karol XII, August II, Katarzyna II, podróże, III wojna północna, Sankt Petersburg, Rosja
Bibliografia
H. Troyat, Piotr Wielki. Geniusz i szaleństwo, Warszawa 2018.
W.A. Serczyk, Piotr Wielki, Wrocław, 1990.
L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław 1985.