Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Las jest jednym z odnawialnych zasobów przyrody. Jego skład gatunkowy i struktura zwartego drzewostanu są ściśle powiązane z pozostałymi komponentami środowiska (klimatem lokalnym, warunkami wodnymi, glebami itd.) kształtującymi warunki siedliskowe. Od cech siedliska zależy powstanie i przestrzenne zróżnicowanie formacji leśnych i typów lasów na Ziemi. Najważniejszymi są:

  • lasy iglaste w północnej części Europy, Azji i Ameryki Północnej - występują w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, stanowią ponad 14% powierzchni leśnej Ziemi,

  • lasy liściaste zrzucające liście na zimę Europy, Azji i Ameryki Północnej - występują w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego,

  • lasy liściaste zrzucające liście w porze suchej, które występują w strefach klimatu podzwrotnikowego i zwrotnikowego, z porą suchą i deszczową,

  • lasy liściaste wiecznie zielone (wiecznie zielone lasy równikowe, lasy tropikalne), w przypadku których wegetacja trwa przez cały rok - występują w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, wilgotnego i stanowią około 11% ogólnej powierzchni leśnej Ziemi.

bg‑green

Zasoby leśne świata i Polski

Ogólna powierzchnia lasów świata wynosi 3 999 133,62 tys. ha (2017 r.). Około 36% światowej powierzchni leśnej stanowią lasy pierwotne kształtowane przez procesy przyrodnicze, w których nigdy nie była prowadzona gospodarka leśna, natomiast 57% zajmują lasy, które przynajmniej raz były wycinane, czyli lasy gospodarczelas gospodarczylasy gospodarcze i plantacje leśne. Niemal wszystkie pozostałości (98%) pierwotnych lasówlas pierwotnypierwotnych lasów występują na obszarze 25 krajów.

Rc1z3jNHPteOr
Udział lasów pierwotnych w całkowitej powierzchni leśnej w wybranych krajach świata (w %)
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Opracowanie własne na podstawie podstawie https://news.mongabay.com/2014/08/how-do-we-save-the-worlds-vanishing-old-growth-forests/ i http://www.fao.org/faostat/en/?#data/GF.

Według danych FAO (Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) największą lesistością (procentowym udziałem lasów w powierzchni lądowej kontynentu) charakteryzuje się Ameryka Południowa (49%), niższym Ameryka Północna (33%) i Europa (32,2%; razem z Rosją 44,7%), natomiast najniższym Afryka (23%), Australia i Oceania (23%) i Azja (19%).

Krajami o największej powierzchni lasów są: Rosja, Brazylia, Kanada, Stany Zjednoczone oraz Chiny. Wymienione kraje charakteryzują się także wysoką lesistością. Najmniejszą powierzchnię lasów i jednocześnie bardzo niską lesistość mają m.in. Egipt, Islandia, Singapur, Malta. W Katarze i San Marino lasy nie występują. Całkowita lesistość na świecie sukcesywnie się obniża, w latach 1990‑2016 spadła z 31,6% do 30,7%. Przyczyną tego stanu jest przede wszystkim wycinanie na wielką skalę wilgotnych lasów równikowych zwanych także lasami tropikalnymi.

R1SvG2LmzfyTi
Lesistość krajów świata w 2017 roku
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2018, The World Bank Group, World Bank Open Data , dostępny w internecie: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyki-miedzynarodowej-2018,10,6.html i https://data.worldbank.org/.

Kraje Unii Europejskiej z powierzchnią lasów wynoszącą 1 61 081,23 tys. ha to około 4% powierzchni lasów świata. Powierzchnia lasów w Polsce wynosi 9 436 tys. ha (2017) i stanowi 0,23% powierzchni lasów świata oraz około 6% powierzchni lasów Unii Europejskiej.

Tabela 1. Charakterystyka powierzchni leśnej Polski, krajów Unii Europejskiej i świata (2017)

cecha

świat

UE

Polska

powierzchnia lasów (w tys. ha)

3 999 133,62

1 61 081,23

9 436

lesistość (w % powierzchni lądowej)

30,7

36,8

30,9

powierzchnia leśna przypadająca na mieszkańca (ha/osobę)

0,54

0,31

0,25

Tabela 2. Charakterystyka powierzchni leśnej wybranych krajów świata w 2016 r.

cecha

powierzchnia lasów

powierzchnia lasów na 1 mieszkańca

tys. ha

% pow. lasów świata

ha/osobę

największa

Rosja

814 889

20

Kanada

9,6

Brazylia

492 554

12

Rosja

5,7

Kanada

347 022

9

Australia

5,2

Stany Zjednoczone

310 370

8

Finlandia

4,1

Chiny

209 864

5

Szwecja

2,9

najmniejsza

Luksemburg

86,7

0,002

Bangladesz

8,8

Egipt

73,6

0,002

Pakistan

7,4

Islandia

50,5

0,001

Singapur

2,9

Singapur

16,4

0,0004

Malta

0,8

Malta

0,4

0,00001

Egipt

0,8

Zdaniem ekspertów obecna powierzchnia zajmowana przez lasy na świecie stanowi około 50% pierwotnej. Jest to wynikiem intensywnej, miejscami wręcz rabunkowej eksploatacji lasów. Roczne na świecie pozyskuje się 3 776 774 tys. mIndeks górny 3 (2017) drewna, a w Polsce - 45 700 tys. mIndeks górny 3, co stanowi 1,2% wartości światowej.

Według danych FAO całkowita powierzchnia lasów na Ziemi zmniejsza się o około 13 milionów hektarów rocznie. Wylesianie, zwane też deforestacjądeforestacja (wylesianie)deforestacją, jest największe w strefie tropikalnej i podzwrotnikowej, ale występuje także w innych regionach. Masowy, często nielegalny wyrąb drzew trwa w lasach rosyjskiej tajgi – rocznie pozyskuje się tam ponad 200 mln mIndeks górny 3 drewna. Jednak w strefie umiarkowanej notuje się przyrost powierzchni leśnej – w miejscu wyciętych pierwotnych lasów sadzone są lasy wtórne, gospodarcze, o sztucznie ukształtowanym drzewostanie. Należy jednak pamiętać, że lasy te nie mają takich samych cech jak lasy pierwotne – charakteryzują się mniejszą różnorodnością biologiczną, magazynują mniej węgla, mniej skutecznie oczyszczają wodę i chronią przed powodziami.

Szacuje się, że dotychczas degradacji uległo około 50% z 16 mln kmIndeks górny 2 pierwotnych lasów tropikalnych, które występowały jeszcze pod koniec lat 40. XX w., Tylko w latach 1960–1990 wycięciu uległo 20% wszystkich lasów tropikalnych na Ziemi. Naukowcy przewidują, że w perspektywie najbliższych kilkudziesięciu lat nawet 80% z nich może ulec trwałemu zniszczeniu, o ile nie zostaną podjęte intensywne działania zapobiegawcze i wdrożone zasady racjonalnego gospodarowania zasobami leśnymizasoby leśnezasobami leśnymi. Prowadzone obecnie analizy zdjęć satelitarnych lasów wskazują, że te pesymistyczne prognozy mają szanse się spełnić. Mimo pewnego spadku wylesień w latach 2010–2015, ponownie zauważalny jest trend wzrostowy, zwłaszcza na obszarze brazylijskiej części Puszczy Amazońskiej, gdzie tempo wyrębu wzrosło dwukrotnie w stosunku do przewidywań naukowców.

R106oSDKBAmrW
Uprawa rolnicza w stanie Rondônia w zachodniej Brazylii. Na zdjęciu widoczny jest dym z wypalania pozostałości wykarczowanego lasu.
Źródło: By Jesse Allen and Robert Simmon - NASA Earth Observatory, Public Domain,, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6885477.
R1TxPfbUCylMF
Wykarczowany las pod uprawę rolną w Kolumbii
Źródło: By Matt Zimmerman - Slash and burn agriculture in the Amazon, CC BY 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by/2.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=33978259.
Tabela 3. Zmiany powierzchni leśnej w latach 1990‑2017 na poszczególnych kontynentach

kontynent

powierzchnia leśna w tys. ha

bilans

1990

2017

tys. ha

%

Afryka

705 740

624 103

-81 637

-12

Ameryka Południowa

930 814

842 011

-88 803

-10

Ameryka Północna

650 728

657 168

6 440

+1

Australia i Oceania

315 024

308 427

-6 597

-2

Azja

552 344

593 362

41 018

+7

Europa

1 010 048

1 015 482

5 434

+7

Świat

4 164 698

4 040 552

-124 146

-3

R1HKGpGknayP6
Obszary występowania lasów pierwotnych i przekształconych przez człowieka na Ziemi w 2018 r.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
bg‑green

Przyczyny zmniejszania powierzchni leśnej

Bezpośrednimi przyczynami zmniejszania się powierzchni leśnej są przede wszystkim działania związane z gospodarką leśną, w części polegające na rabunkowej eksploatacji drzewostanów, służące pozyskiwaniu gruntów do uprawy i hodowli. Rozległe powierzchnie po wykarczowanych lasach przeznaczane są pod ekstensywne rolnictwo, pastwiska umożliwiające hodowlę zwierząt, plantacje soi, bananowców, trzciny cukrowej, kawy, palm olejowych (olejowca gwinejskiego) i in. Ten proces jest intensyfikowany przez rosnące zapotrzebowanie na surowiec drzewny dla różnych gałęzi przemysłu i budownictwa, pozyskiwanie drewna na opał i inne cele użytkowe społeczności zamieszkujących lasy. Dodatkowymi czynnikami, które prowadzą do zmniejszania powierzchni leśnej na świecie są: rozwój przemysłu, eksploatacja surowców mineralnych, budowa dróg, procesy urbanizacji i suburbanizacji oraz naturalne i antropogeniczne pożary, których częstotliwość, zasięg i intensywność zauważalnie wzrastają wraz z globalnymi zmianami klimatu.

Istotny, choć pośredni wpływ na degradację lasów, mają również uwarunkowania polityczne i ekonomiczne, zwłaszcza w krajach rozwijających. Powodują one, że wycinanie lasów wydaje się bardziej opłacalne, niż ich ochrona, ponieważ przynosi relatywnie szybki, mierzalny zysk. Natomiast wiele pozagospodarczych (przyrodniczych) funkcji lasu nie ma wymiernej wartości ekonomicznej, która byłaby możliwa do zaakceptowania przez właścicieli lasów lub społeczności, dla których eksploatacja jest podstawą bytu. Wyrazistym tego przykładem może być polityka gospodarcza prezydenta Brazylii Jaira Bolsonaro, zakładająca np. ograniczenie polityki ochrony środowiska, otwarcie terenów chronionych dla przemysłu wydobywczego i dalszą zintensyfikowaną eksploatację lasów tropikalnych.

bg‑green

Skutki zmniejszania powierzchni leśnej

Wieloletnie badania nad wylesianiem prowadzone w skali lokalnej i globalnej dostarczyły niepodważalnych dowodów na to, że procesy te znacznie wykraczają poza utratę części drzewostanu i żyjących tam gatunków roślin i zwierząt. Niszcząc lasy, człowiek zaburza stabilność klimatu i obiegu wody, przyczynia się do degradacji gleb, zagraża istnieniu nie tylko gatunków, ale całych ekosystemów, obniża różnorodność biologiczną oraz ponosi wymierne straty gospodarcze.

Skutki deforestacji można podzielić na lokalneglobalne. Skutki globalne objawiające się np. zmianami klimatu i różnorodności biologicznej są trudniejsze do zaobserwowania i prognozowania, ponieważ występują w dłuższej skali czasu i mogą być trudne do zmierzenia. Skutki lokalne są łatwiej dostrzegalne i bezpośrednio rzutują na jakość życia, zwłaszcza najbiedniejszych społeczności świata, które polegają na zasobach naturalnych w codziennym życiu, wykorzystując drewno do budowy domów, pozyskując rośliny lecznicze, owoce, zwierzęta łowne i handlując tymi produktami. Tymczasem utrata lasów zmniejsza ich dostępność i tym samym pozbawia potencjalnych dochodów.

Nie jest to błahy problem, bowiem według danych FAO produkty leśne odgrywają kluczową rolę w gospodarce krajów rozwijających się, stanowiąc ważną pozycję w strukturze dochodów, która na obszarach wiejskich sięga nawet 20%. Tak więc krótkoterminowa eksploatacja gospodarcza poprzez wylesianie może mieć dewastujący wpływ na długoterminową gospodarkę tych krajów, tym bardziej, że dochody z plantacyjnej uprawy roślin na terenach wylesionych zasilają z reguły konta wielkich, międzynarodowych korporacji, a nie lokalnych społeczności.

Równie znaczące są przyrodnicze skutki nieracjonalnej gospodarki leśnej. Lasy, zwłaszcza tropikalne, wpływają na lokalne i globalne warunki pogodowe poprzez opady oraz wymianę gazową.

Brak zwartej warstwy koron drzew powoduje, że promieniowanie krótkofalowe bez przeszkód dociera do powierzchni gruntu, powodując jego silne ogrzanie. Potwierdzają to badania prowadzone na Sumatrze, które wskazują, że różnice temperatur pomiędzy zalesioną a wykarczowaną częścią lądu mogą dochodzić nawet do 10°C. Likwidacja pokrywy leśnej ogranicza transpirację (czyli parowanie z powierzchni liści) i tym samym powoduje zmniejszenie wilgotności powietrza i sumy opadów, wzmagając zjawisko suszy, nawet w znacznej odległości od obszarów wylesionych. Transpiracja jest bowiem niezbędna do wystąpienia opadów, także w głębi lądu, daleko od oceanu. Szacuje się, że 50‑75% opadów w zlewni Amazonki pochodzi właśnie z transpiracji drzew. Wylesienie którejkolwiek z trzech głównych stref lasów tropikalnych na świecie (kotlina Kongo, południowo‑wschodnia Azja, Amazonia), może zakłócić cykl hydrologiczny i w rezultacie doprowadzić do suszy w głównych obszarach rolniczych świata – Chin, Indii i Stanów Zjednoczonych.

RU35UJWA6djRp
Warunki wilgotnościowe terenów leśnych, pastwiskowych i uprawnych.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Wycięcie lasu powoduje także obniżenie retencji wody w gruncie, wzmaga spływ powierzchniowy, zwiększając ryzyko powodzi, zwłaszcza w porze intensywnych opadów. Przyczynia się do nasilenia erozji wodnej degradującej gleby i obniżającej ich żyzność. Z kolei w warunkach deficytu opadów obszary położone poniżej terenów wylesionych są podatne na długotrwałe susze i związaną z nimi erozję wietrzną. Na skutek wylesienia znaczna erozja powszechnie występuje w strefie tropikalnej. Procesy te lokalnie zachodzą także w strefie umiarkowanej, ale mają znacznie mniejszą intensywność.

Przykładem tych niekorzystnych zmian jest Madagaskar, który utracił około 90% pierwotnych lasów. W dużej mierze powierzchnia wyspy jest dziś rdzawym, pozbawionym drzew pustkowiem. Wycinanie lasów jest przyczyną nasilenia procesów pustynnienia w Afryce Zachodniej, katastrofalnych pożarów w Australii, a ostatnio także w Amazonii, a także nasilającego się deficytu słodkiej wody w Kolumbii.

R10iSbKyYADY4
Erozja gleby na Madagaskarze
Źródło: By Frank Vassen from Brussels, Belgium - originally posted to Flickr as Lavaka (erosion gully), Ankarafantsika National Park, Madagascar, CC BY 2.0, https://creativecommons.org/licenses/by/2.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=14616818.

Wskutek zmian użytkowania gruntów, zwłaszcza przekształcenia gruntów leśnych w pastwiska i tereny rolnicze, następuje coroczny wzrost erozji gleby o ok. 2,5%. Ma to poważne skutki dla obiegu składników pokarmowych i węgla, a także żyzności i produktywności gleb.

Tabela 4. Średnie roczne straty gleby wskutek erozji wywołanej zmianami użytkowania

kontynent

straty gleb w t/ha

Afryka

3,51

Ameryka Południowa

3,53

Azja

3,47

Ameryka Północna i Środkowa

2,23

Australia

0,90

Europa

0,92

Dzięki fotosyntezie lasy odgrywają ważną rolę w akumulowaniu węgla atmosferycznego w tkankach roślin. Wycinanie lasów, a zwłaszcza ich wypalanie, powoduje emisję dwutlenku węgla, który - wraz z innymi gazami cieplarnianymi (podtlenek azotu, metan, tlenki azotu) - przyczynia się do występowania efektu cieplarnianego i związanego z nim globalnego ocieplenia. Szacuje się, że wycinanie i wypalanie lasów tropikalnych jest odpowiedzialne za ok. 10‑15% światowej emisji gazów cieplarnianych. W wyniku tych działań rocznie do atmosfery wprowadzane jest 1,5 miliarda ton węgla akumulowanego dotychczas w tkankach roślin.

R1De3Kzg5b5XP
Wypalanie lasu tropikalnego
Źródło: By Diorit - Own work, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=12470773.

Lasy wspierają różnorodność biologiczną Ziemi, zapewniając siedliska dzikiej faunie i florze. Nieracjonalna gospodarka leśna, z którą związane jest nie tylko zmniejszenie powierzchni i degradacja naturalnych siedlisk leśnych, ale także ich fragmentacja (np. wskutek budowy dróg) prowadzi do ograniczenia liczebności populacji, a przez to także do zmian różnorodności biologicznej zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Dotyczy to zwłaszcza lasów tropikalnych, które są najbardziej różnorodnymi ekosystemami na Ziemi. Szacuje się, że z powodu ich wyrębu rocznie bezpowrotnie ginie nawet 50 000 gatunków.

Na Ziemi wyznaczono kilkadziesiąt tzw. hotspotów różnorodności biologicznej (biodiversity hotspot) – rejonów o dużej różnorodności biologicznej, w których występuje co najmniej 1500 endemicznych gatunków roślin naczyniowych i w których jednocześnie dochodzi do utraty co najmniej 70% pierwotnych siedlisk. Hotspoty zajmują tylko około 2% planety, ale występuje w nich ok. 50% roślin naczyniowych i 42% kręgowców lądowych świata. Niestety w części ich zasięg pokrywa się z obszarami poddanymi intensywnemu wylesieniu, co grozi ich dalszą degradacją.

Rr4Xwr1BjSQLt
Rozmieszczenie hotspotów różnorodności biologicznej
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0
Na podstawie Conservation International - Own work, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34669870.
Tabela 5. Najbardziej zagrożone kompleksy leśne na Ziemi, które utraciły powyżej 90% gatunków charakterystycznych dla pierwotnych siedlisk

położenie kompleksów leśnych

region

pozostałość gatunków pierwotnego lasu

formacja roślinna

Birma, Tajlandia, Laos, Wietnam, Kambodża, Indie

Azja i Pacyfik

5%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Nowa Kaledonia

Azja i Pacyfik

5%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Zachodnia część Archipelagu Malajskiego, w tym południowe Borneo i Sumatra

Azja i Pacyfik

7%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Filipiny

Azja i Pacyfik

7%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Wybrzeża Atlantyku – Brazylii, Argentyny, Urugwaju

Ameryka Południowa

8%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Góry południowo‑zachodnich Chin

Azja i Pacyfik

8%

las iglasty strefy umiarkowanej

Kalifornia

Ameryka Północna

10%

tropikalne i subtropikalne suche lasy liściaste

Wybrzeża Afryki Wschodniej -Mozambik, Tanzania, Kenia, Somalia

Afryka

10%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Wyspy Oceanu Indyjskiego – Madagaskar, Mauritius, Reunion, Seszele, Komory

Afryka

10%

tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste

Czy poprzez racjonalne gospodarowanie zasobami leśnymi można powstrzymać postępującą degradację lasów? Wydaje się, że przede wszystkim należy zmienić podejście do problemu niszczenia lasów, ma on bowiem wymiar nie tylko lokalny, ale także globalny. Planując działania z zakresu gospodarki leśnej, trzeba uwzględniać także inne, pozagospodarcze funkcje lasu – regulację obiegu wody, klimatu lokalnego, regenerację powietrza, akumulację węgla, ochronę różnorodności biologicznej, zapobieganie erozji i inne. Obecnie tylko 11% lasów na świecie jest chronionych prawnie. Resztki lasów pierwotnych muszą być więc bezwzględnie chronione, w pozostałych powinna być realizowana gospodarka zrównoważona, w przypadku której poziom eksploatacji drzewostanu nie mógłby przekroczyć jego zdolności do regeneracji. Trzeba także prowadzić globalny, satelitarny monitoring powierzchni leśnej i powszechnie udostępniać aktualne dane na temat intensywności wylesiania i jego skutków.

Występujące dziś zagrożenia środowiska spowodowane systematycznym zmniejszaniem się powierzchni leśnej sprawiają, że racjonalna, zrównoważona gospodarka leśna staje się koniecznością, zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej.

Słownik

deforestacja (wylesianie)
deforestacja (wylesianie)

zmniejszanie powierzchni terenów leśnych zazwyczaj na skutek antropopresji (np. nadmierne wykorzystanie gospodarcze lasów, zmiana struktury użytkowania gruntów, zanieczyszczenie środowiska itp.)

las gospodarczy
las gospodarczy

las powstający wskutek gospodarki człowieka; prowadzi się w nim zabiegi hodowlane zmierzające do wyhodowania drzewostanów zbliżonych pod względem składu, budowy i zdrowotności do lasu pierwotnego/naturalnego

las pierwotny
las pierwotny

las kształtowany przez procesy przyrodnicze, w których nigdy nie była prowadzona gospodarka leśna ani żadne inne formy antropogenicznego użytkowania

las naturalny
las naturalny

las kształtowany przez procesy przyrodnicze; człowiek ogranicza swą ingerencję wyłącznie do pozyskania użytków, nie zmieniając swą działalnością składu gatunkowego i naturalnej biocenozy

las ochronny
las ochronny

las pełniący funkcje pozaprodukcyjne związane z ochroną gruntów (lasy glebochronne) i wód (lasy wodochronne), a także infrastruktury, terenów zamieszkanych przez człowieka, terenów zagrożonych skutkami klęsk żywiołowych

odnowienie lasu
odnowienie lasu

naturalne lub sztuczne wprowadzenie kolejnego pokolenia lasu na miejsce drzewostanu wyciętego w toku normalnego użytkowania lub po jego zniszczeniu przez klęski żywiołowe, choroby lub owady

zasoby leśne
zasoby leśne

ogół składników lasu możliwych do określenia ilościowego obejmujący np. drzewostany, runo, zwierzynę, glebę i wodę