Jak pamiętasz, Kartezjusz jest autorem słynnej formuły: cogito ergo sum, którą tłumaczymy z łaciny jako myślę, więc jestem. Descartes w swoim dziele pt. Medytacje o pierwszej filozofii, nawiązując do metafor wywodzących się z optyki, działu fizyki, który fascynował go w stopniu nie mniejszym niż Spinozę, pisze:

Filozofowie nowożytni, na czele z Kartezjuszem, byli zafascynowani badaniami natury światła.

Descartes, wyznaczający wzór, czy też model uprawiania filozofii swojej epoki, uważał, że rozum powinien rozświetlać mroki niewiedzy, a wynikająca z tego procesu filozofia powinna charakteryzować się klarownością i przejrzystością, tak, aby była ona zrozumiała dla każdej rozumnej istoty.

Inną dziedziną, stanowiącą ważny element inspiracji dla francuskiego uczonego, była geometria. Metoda wywodząca się z tej dziedziny matematyki, a w szczególności te jej elementy, które wprowadził Euklides, polega na wyznaczeniu podstawowych i niepodważalnych twierdzeń, które staną się punktem wyjścia dla dalszych rozważań.

Kartezjusz wyznaczył za sprawą „przyrodzonego światła rozumu” formułę myślę, więc jestem i uznał, iż w żaden możliwy sposób nie da się jej podać w wątpliwość. Dlaczego tak twierdził? Zastanówmy się nad tym: kiedy podaję w wątpliwość, że istnieję, oznacza to, że ktoś musi wątpić. Kim zatem jest ten, kto wątpi? Z konieczności wątpiącymi musimy być my sami, czyli, jak twierdził Kartezjusz: rzecz myśląca, ponieważ byt ludzki charakteryzuje się tym, że myśli.

Na podstawie odkrytej przez siebie formuły podstawowej, aksjomatu, czyli twierdzenia, którego nie da się rozłożyć na czynniki prostsze lub doszukiwać się w nim prawd jeszcze ogólniejszych, Kartezjusz stworzył system filozoficzny. Jak zatem oceniał rezultaty filozoficznego przedsięwzięcia René Descartesa sam Spinoza?

RjyIyFmeK23kZ

Ilustracja przedstawia drzewo życia, element kabalistycznych studiów.

Zdaniem niderlandzkiego myśliciela wystosowane przez Kartezjusza postulaty o konieczności klarowności i spójności filozoficznego wywodu, dla których za idealny model miały posłużyć zasady geometrii, były jak najbardziej słuszne. Metoda zapoczątkowana przez Kartezjusza, a rozwinięta przez Spinozę, nazywana jest more geometricomore geometricomore geometrico.

Baruch Spinoza miał wiele wątpliwości dotyczących samej realizacji zamiarów podjętych przez autora Medytacji. Przykładowo wiele kłopotów i sztuczności wprowadziło rozdzielenie przez Kartezjusza ciała i umysłu, nazywanych przez niego dwiema substancjamisubstancjasubstancjami: rzeczą myślącą i rzeczą rozciągłą.

W ramach rozważań francuskiego uczonego pojawiało się pytanie o to, w jaki sposób ciało i umysł współdziałają ze sobą, a nawet bardziej kontrowersyjne: czy w ramach systemu Descartesa jest to w ogóle możliwe? W związku z wieloma wątpliwościami dotyczącymi rozważań autora Medytacji Spinoza postanowił stworzyć własny system filozoficzny, który znacznie radykalniej i dokładniej zrealizuje postulaty Kartezjusza.

Geometria jako model rozważań filozoficznych

Geometria oraz optyka, a tym samym powiązane z nią początki badań dotyczących natury światła, stały się głównymi punktami odniesienia dla filozoficznych rozważań Spinozy. Podobnie jak Kartezjusz, niderlandzki myśliciel uważał, że początkiem filozoficznych dociekań musi być formuła lub formuły absolutnie niepodważalne, stanowiące fundament dalszych, bardziej złożonych rozważań.

Spinoza, którego stanowisko filozoficzne nazywamy monizmem, podobnie jak Kartezjusz, próbując odkryć twierdzenie niepodważalne dla swojego systemu, mianowicie dualizmu psychofizycznego, postanowił rozważyć następującą kwestię: co istnieje i w jaki sposób? Jak wiadomo, Kartezjusz uznawał istnienie dwóch substancji: rzeczy myślącej (łac. res cogitans - umysł) i rzeczy rozciągłej (łac. res extensa - ciało). Dwie substancje, pomimo znaczących różnic jakościowych, łączy kwestia wspólna. Jak pisze Kartezjusz:

Przyjrzyjmy się teraz definicji substancji Spinozy, umieszczonej przez niego na początku jego najsłynniejszego dzieła Etyki w porządku geometrycznym dowiedzionej. Jak stwierdza filozof:

Zauważcie, że obydwaj myśliciele posługują się tym samym pojęciem w nieco inny sposób. Jest to sytuacja typowa dla filozofii, kiedy jedno pojęcie w różnych ujęciach posiada inną definicję, co może powodować wiele nieporozumień. Zastanówmy się zatem, co różni obydwie definicje oraz jakie wynikają z nich konsekwencje.

Obydwa ujęcia łączy twierdzenie, które możemy ujednolicić w sposób następujący: to, co istnieje, istnieje samo przez się. Co to oznacza? Spójrzcie na jeden z otaczających was przedmiotów. Czy istnieje on sam przez się? To znaczy, czy on sam siebie stworzył, czy też przyczyną jego istnienia jest coś poza nim samym? Rzemieślnik, który go wytworzył? Maszyny, które posłużyły do tego celu? Czy też ktoś inny? Czy zatem wybrany przez was przedmiot w ogóle istnieje?

Zależy to od punktu widzenia. Kartezjusz uznałby, że rzecz, rozciągła lub myśląca, istnieje sama dla siebie, lecz stworzył ją wszechmocny Bóg. Natomiast zdaniem Spinozy sytuacja prezentuje się nieco inaczej. Niderlandzki filozof przyjmował, że istnieje tylko jedna substancja - Bóg. Gdyby było ich więcej, oznaczałoby to, że każda z nich musi zawierać się w innej substancji i tak w nieskończoność. Dlatego z konieczności istnieje tylko jedna substancja, natomiast wszystkie byty w pewnym sensie „znajdują się” w niej i stanowią jej przejawy. Zatem Spinoza powiedziałby, że każda rzecz zawiera się w substancji, której istnienie jest atrybutem, właściwością. Co więcej, jak podkreśla myśliciel, definicja substancji nie wymaga żadnego innego pojęcia, co oznacza, że możemy je uznać za termin najprostszy, stanowiący punkt wyjścia do dalszych rozmyślań.

Słownik: