Na początku warto rozróżnić dwa pojęcia, które bywają uznawane przez niektórych za tożsame: wzrost gospodarczy, czyli powiększanie produkcji towarów i usług w danym czasie na terenie określonego państwa, oraz rozwój gospodarczy – długofalowe, jakościowe i ilościowe zmiany w gospodarce kraju będące następstwem wzrostu gospodarczego. Możliwy jest zatem wzrost gospodarczy przy braku rozwoju gospodarczego.

W celu zobrazowania poziomu rozwoju państw stosuje się różnorodne wskaźniki i mierniki, które można podzielić na trzy grupy: gospodarcze (np. produkt krajowy brutto – PKB, stopa bezrobocia, struktura zatrudnienia ludności), społeczne (np. odsetek analfabetyzmu, wskaźnik urbanizacji) i demograficzne (np. przyrost naturalny, struktura wiekowa ludności, wskaźnik urodzeń).

Cechy gospodarcze

Wśród cech gospodarczych wyróżnia się m.in. strukturę PKB. Im wyższy poziom rozwoju kraju, tym większy udział usług i mniejszy udział rolnictwa w wytwarzaniu PKB. Przemysł odgrywa ważną rolę w krajach średnio rozwiniętych, a w krajach słabo rozwiniętych występuje przeważnie górnictwo (jeżeli kraj jest bogaty w złoża surowców). Kraje o niskim poziomie rozwoju eksportują przeważnie płody rolne lub wskazane wcześniej surowce mineralne, a stopień przetworzenia produktów jest proporcjonalny do poziomu rozwoju kraju. Zależność ta występuje także wtedy, gdy analizuje się odsetek nakładów na działalność badawczo‑rozwojową w tworzeniu PKB, jak również biorąc pod uwagę poziom i strukturę produkcji przemysłowej oraz wydajność, kapitałochłonność i poziom wykwalifikowania siły roboczej. W tym zakresie można także wyróżnić poziom rozwinięcia infrastruktury technicznej. Ponadto wraz ze wzrostem poziomu rozwoju kraju wzrasta zapotrzebowanie i zużycie energii elektrycznej, a także zmienia się ich struktura – w krajach wysoko rozwiniętych duże znaczenie odgrywają źródła alternatywne.

R1F8qJOzbR7fb

Na mapie świata oznaczono kolorami państwa zgodnie z wartościami udziału działalności badawczo-rozwojowej w tworzeniu PKB w 2018 roku. Wartość od 2,01% mają USA, Chiny, Japonia, Korea Południowa, Islandia, Niemcy, Szwajcaria, Austria, kraje Beneluksu i Skandynawii. Wartości od 1,01% do 2% mają Kanada, Brazylia, Rosja, Australia, Malezja, niewymienione wcześniej kraje Europy Zachodniej, Węgry, Grecja, Słowenia, Chorwacja, Estonia, Tunezja. Wartości od 0,51 do 1% mają kraje Argentyna, Meksyk, Maroko, Egipt, Senegal, Gabon, Etiopia, Kenia, Tanzania, Botswana, RPA, Indie, Tajlandia, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Turcja, Polska, Litwa, Białoruś, Słowacja, Serbia, Bułgaria, Czarnogóra. Wartości od 0,26 do 0,5% mają kraje: Chile, Urugwaj, Ekwador, Kolumbia, Kuba, Iran, Wietnam, Nepal, Ukraina, Mołdawia, Rumunia, Macedonia, Łotwa, Gruzja, Namibia, Mozambik, Zambia, Sudan, Czad, Mali, Ghana, Togo. Wartości od zera do 0,25% mają m.in. Wenezuela, Peru, Boliwia, Paragwaj, Demokratyczna Republika Konga, Nigeria, Algieria, Iran, Pakistan, Mjanmar, Laos, Kambodża, Indonezja, Oman, Kazachstan, Uzbekistan, Mongolia, Bośnia i Hercegowina, Albania.

RjTy47GdEoj7b

Na mapie świata oznaczono kolorami państwa według głównych grup towarów eksportowych. Żywność dominuje m.in. w Argentynie, Szwecji, Grenlandii, Madagaskarze, Somalii, Etiopii, Sudanie Południowym, Ugandzie, Portugalii, Grecji, Mołdawii, Danii, Korei Południowej. Surowce energetyczne dominują m.in. w Kolumbii, Wenezueli, Boliwii, Algierii, Libii, Egipcie, Czadzie, Nigerii, Gabonie, Kamerunie, Angoli, państwach Półwyspu Arabskiego, Iraku, Iranie, republikach środkowoazjatyckich, Ukrainie, Norwegii, Rosji, Indonezji. Metale i minerały dominują w Australii, Chile, Peru, Mozambiku, Zambii, Korei Północnej, Mongolii, Nigrze, Mauretanii, Gwinei, Liberii, Rumunii, Serbii, Bośni i Hercegowinie. Odzież i tekstylia dominują w Meksyku, Mali, Maroku, Tunezji, Pakistanie, Wietnamie, Turcji, Jordanii, Bułgarii, Albanii, Czarnogórze. Cenne metale i minerały dominują m.in. w Sudanie, Demokratycznej Republice Konga, Republice Środkowoafrykańskiej, Kenii, Tanzanii, krajach południowej Afryki , Indiach, Belgii. Sprzęt technologiczny dominuje w Brazylii, Kanadzie, większości Europy Zachodniej i Środkowej, Białorusi, Gruzji, Japonii. Produkty drewniane dominują w Mjanmarze, Laosie, Elektronika dominuje w USA, Chinach, Malezji, Tajlandii, Finlandii, Łotwie. Inne dominują w Afganistanie, Malawi.

RluR3Va2DqQ09

Na mapie świata oznaczono kolorem wielkości eksportu w milionach dolarach w poszczególnych krajach. Zdecydowanie największy eksport, ponad bilion, mają USA, Chiny i Niemcy. Kolejne pod względem wielkości eksportu są: Francja i Japonia, następnie między innymi: Kanada, Meksyk, Brazylia, Wielka Brytania, Hiszpania, Norwegia, Szwecja, Włochy, Szwajcaria, Austria, Rosja, Arabia Saudyjska, Australia, Tajlandia, Malezja, Korea Południowa. Mniejszy od nich eksport mają: Wenezuela, Kolumbia, Argentyna, Chile, Algieria, Libia, Angola, RPA, Turcja, Polska, Ukraina, Rumunia, Czechy, Słowacja, Dania, kraje Beneluksu, Iran, Pakistan, Indie, Wietnam, Indonezja. Pozostałe kraje świata mają jeszcze mniejszy eksport.

Najbardziej powszechnym wskaźnikiem oceny poziomu rozwoju gospodarczegorozwój gospodarczyrozwoju gospodarczego danego państwa jest wielkość produktu krajowego brutto (PKB)produkt krajowy brutto (PKB)produktu krajowego brutto (PKB) w przeliczeniu na jedną osobę. Mierzy się go w dolarach amerykańskich (USD). Najczęściej stosuje się podział na trzy grupy krajów:

• słabo rozwinięte, których wartość wskaźnika jest mniejsza niż 2 tysiące USD per capita;

• średnio rozwinięte, których wartość wskaźnika jest w przedziale od 2 do 15 tysięcy USD per capita;

• wysoko rozwinięte, których wartość wskaźnika jest większa niż 15 tysięcy USD per capita.

Do pierwszej grupy zalicza się między innymi wiele państw afrykańskich (w szczególności Afryka Środkowa), kraje Azji Południowej i Centralnej (głównie w pasie od dawnych republik radzieckich do Mjanmy), Jemen czy Koreę Północną. Drugą zaś grupę stanowi m.in. większość państw Ameryki Łacińskiej (z wyjątkiem Panamy, Wenezueli, Chile, Gujany Francuskiej i Urugwaju), kraje afrykańskie na północy i południu kontynentu, większa część Azji, a w Europie: Polska, Ukraina, Białoruś i większość krajów Półwyspu Bałkańskiego. Do ostatniej grupy zalicza się przede wszystkim: pozostałą część Europy (Północna, Południowa, Zachodnia i częściowo Środkowa), Kanadę, USA, kraje naftowe na Półwyspie Arabskim, Izrael, Australię, Nową Zelandię, Japonię i pozostałe kraje Ameryki Południowej, które nie wchodzą do poprzednich grup państw.

RiwFHfABLCJko

Na mapie świata oznaczono kolorami wielkości PKB na mieszkańca w dolarach amerykańskich. Powyżej 60000 w USA, Norwegii, Irlandii, Szwajcarii, Danii. Od 500000 do 60000 w Szwecji, Australii, Holandii. Między 40000 a 50000 w Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Niemczech, Francji, Nowej Zelandii, Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Między 30000 a 40000 w Hiszpanii, Włoszech, Japonii, Korei Południowej, Izraelu. Między 20000 a 30000 w Arabii Saudyjskiej, Grecji, Estonii, Czechach. Między 10000 a 20000 w Rosji, Polsce, Litwie, Łotwie, Rumunii, na Węgrzech, w Słowenii, na Słowacji, w Omanie, Argentynie, Chile, Malezji. Między 5000 a 10000 w Meksyku, Kolumbii, Ekwadorze, Peru, Brazylii, Paragwaju, Namibii, RPA, Gabonie, Libii, na Kubie, Białorusi, w Bośni i Hercegowinie, Serbii, Bułgarii, Turcji, Iraku, Iranie, Turkmenistanie, Kazachstanie, Chinach, Tajlandii,. Między 2500 a 5000 w Boliwii, Wenezueli, na Ukrainie, w państwach kaukaskich, w Egipcie, Algierii, Maroku, Tunezji, Angolii, Mongolii, Indonezji, Papui - Nowej Gwinei. Między 1000 a 2500 w Mauretanii, większości państw Zatoki Gwinejskiej i państw wschodniej Afryki, Syrii, Uzbekistanie, Kirgistanie, Indiach, Pakistanie, Mjanmarze, Kambodży. Najmniej, poniżej 1000 w wielu państwach afrykańskich, między innymi mali, Liberii, Czadzie, Nigrze, Sudanie i Sudanie Południowym, Etiopii, Somalii, Mozambiku, Madagaskarze oraz w Afganistanie, Nepalu.

RUyvsEUdlo8BC

Wykres zużycia energii elektrycznej w państwach o różnym stopniu rozwoju. Na osi poziomej poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, na osi pionowej tysiące kilowatogodzin na osobę - wartość od zera do dziesięciu. Przy niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wartość kilowatogodzin wynosi mniej niż tysiąc. W krajach średnio rozwiniętych - 2 tysiące. W krajach wysoko rozwiniętych - około 9 tysięcy

RXCQ5XPiPPRcE

Wykres dotyczący wskaźnika urbanizacji w państwach o różnym poziomie rozwoju. Na osi poziomej poziom rozwoju społeczno-gospodarczego państwa. Na osi pionowej procenty - skala od zera do stu. Przy niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wskaźnik urbanizacji wynosi około trzydziestu pięciu procent. W krajach średnio rozwiniętych - pięćdziesiąt pięć procent. W krajach wysoko rozwiniętych - osiemdziesiąt dwa procent.

Rqrob6iNLoegD

Wykres dotyczący Produktu Krajowego Brutto w państwach o różnym poziomie rozwoju. Na osi poziomej poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Na osi pionowej dolary amerykańskie w tysiącach na osobę, skala od zera do pięćdziesięciu. W krajach o niskim poziomie rozwoju pe ka be wynosi tysiąc dolarów na osobę. W krajach o średnim poziomie rozwoju - siedem. W krajach o wysokim poziomie rozwoju - czterdzieści sześć tysięcy dolarów na osobę.

Cechy demograficzne

Jeżeli chodzi o cechy demograficzne, analizowane trzy grupy państw są zróżnicowane pod względem wartości szeregu wskaźników ludnościowych i cech społeczeństwa. Dobrym przykładem jest wskaźnik przyrostu naturalnego, który osiąga wysokie wartości w krajach słabo rozwiniętych i bardzo niskie, a nawet ujemne wartości w krajach wysoko rozwiniętych. Należy zauważyć, że wraz z rozwojem kraju maleje śmiertelność niemowląt. Ponadto zmienia się typ społeczeństwa z młodego na starzejące się, co przekłada się na średnią długość trwania życia ludności. Podobne zależności jak w przypadku struktury tworzenia PKB obserwuje się w strukturze zatrudnienia według sektorów gospodarki. Obserwuje się także wzrost odsetka ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności wraz ze wzrostem poziomu rozwoju kraju. Należy pamiętać jednak, że w niektórych rozwijających się krajach występuje zjawisko urbanizacji pozornej (fałszywej). Polega ono na powstawaniu dzielnic nędzy i „dołączania się”, czyli aglutynacji ludności z obszarów wiejskich, co nie idzie w parze z rozwojem gospodarczym obszaru.

RM4UUZginTYUg

Ilustracja prezentuje rozkład udziału procentowego sektora rolniczego, przemysłowego i usługowego w poszczególnych krajach. Holandia: sektor usługowy około 80%, sektor przemysłowy kilkanaście procent, sektor rolnicy kilka procent. Wielka Brytania i Szwecja - podobnie do Holandii, nieco mniej rolniczego. Dania, Islandia, Belgia, Francja, Irlandia, Hiszpania, Finlandia - sektor usługowy poniżej 80%, sektor przemysłowy kilkanaście procent, sektor rolniczy kilka procent. Grecja - sektor usługowy ponad 70%, sektor przemysłowy kilkanaście procent, sektor rolniczy ponad 10%. Niemcy - sektor usługowy ponad 70%, sektor przemysłowy prawie 30%, sektor rolniczy blisko zera. Portugalia, Litwa, Estonia - sektor usługowy niecałe 70%, sektor przemysłowy między 20 a 30%, sektor rolniczy kilka procent, najwięcej na Litwie. Węgry, Bułgaria - sektor usługowy ponad 60%, sektor przemysłowy około 30%, sektor rolniczy kilka procent. Słowacja - sektor usługowy 60%, sektor przemysłowy prawie 40%, sektor rolniczy kilka procent. Polska - sektor usługowy niecałe 60%, sektor przemysłowy ponad 30%, sektor rolniczy 10 procent. Rumunia - sektor usługowy ponad 60%, sektor przemysłowy niecałe 20%, sektor rolniczy ponad 20 procent.

Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa. Jest to graficzne zobrazowanie (wykres) struktury płci i wieku. Na osi pionowej przedstawia się poszczególne roczniki lub grupy wiekowe, a na osi poziomej – liczbę ludności (w formie bezwzględnej lub jej udziałów procentowych). Lewa strona wykresu przedstawia z reguły strukturę wieku mężczyzn, a prawa – kobiet. Bardzo często innymi kolorami zaznacza się także przewagę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub przewagę liczby mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych rocznikach (lub grupach wiekowych).

R120yZZSkIdlq

Ilustracja zawiera piramidę płci i wieku na świecie w 2019 roku. W obu płciach liczba w grupach wiekowych rozkłada się podobnie, nieduża nadwyżka mężczyzn w przedziale od 0 do 44 lat, a nadwyżka kobiet w wieku od 45 do 94. Nadwyżki te mają wielkość około 1-2 procentów. najszersza jest podstawa piramidy, następnie łagodnie się zwęża do wieku 24 lat, w przedziale 25-34 następuje niewielkie rozszerzenie, później znów piramida się zwęża. Ludności w wieku od 0 do 19 jest 33,4%, w wieku od 20 do 64 jest 57,5%, a w wieku od 65 jest 9,1%.

Przyrost naturalny jest różnicą między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów w danym miejscu (na przykład kraju, województwie, powiecie, gminie itd.) i czasie (zwykle w danym roku). W celu porównania sytuacji demograficznej w poszczególnych krajach lub regionach, przelicza się go przez 1000 mieszkańców i przedstawia w promilach (‰). Wówczas mówimy o współczynniku przyrostu naturalnego.

Cechy społeczne

Do ostatniej grupy zalicza się cechy społeczne. Poziom rozwoju kraju jest wprost proporcjonalny do kaloryczności posiłków, liczby lekarzy czy choćby liczby telefonów i liczby użytkowników internetu w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Jest natomiast odwrotnie proporcjonalny do poziomu analfabetyzmu.

Według danych Banku Światowego (za UNESCO) w 2018 r. wskaźnik analfabetyzmu na świecie wynosił 13,7% (ponad 1,6 mld osób). Oznaczało to, że 13,7% ludności w wieku 15 i więcej lat nie posiadało umiejętności czytania. Z problemem analfabetyzmu borykają się głównie kraje Afryki i Azji (przede wszystkim Południowej i Południowo‑Zachodniej). W tych regionach wartości analizowanego wskaźnika są największe (przekraczają często 40, a nawet 60%). Zjawisko to jest spowodowane przede wszystkim przez biedę.

Słownik