Przewozy w Polsce realizowane są głównie przez dwie gałęzie transportu: drogowy i kolejowy. W przypadku przewozu pasażerów największy udział ma transport drogowy. Jednak liczba osób korzystających z tej formy transportu systematycznie spada. W szczytowym 1989 roku, z pozamiejskich przewozów autobusowych korzystało rocznie około 2,5 mld pasażerów. W ostatnich latach obserwowany jest systematyczny wzrost pasażerów kolei.

Również w przewozie towarów zdecydowanie dominuje transport drogowy (87,7%), a drugie miejsce zajmuje transport kolejowy (11,7%).  Rośnie znaczenie pracy przewozowejpraca przewozowapracy przewozowej, która polega na przemieszczeniu towarów na większą odległość.

Transport samochodowy jest obecnie najczęściej wykorzystywany w przewozie ładunków i osób. Opiera się na drogach publicznych oraz ilości pojazdów/ samochodów. Przyczyn tego stanu należy upatrywać w jego cechach charakterystycznych. Szybkość i elastyczność zapewniają mu przewagę nad pozostałymi formami transportu. Uwarunkowane jest to dostępnością do rozwiniętej infrastruktury w postaci sieci dróg. Kluczowym czynnikiem jest możliwość realizacji przewozów bezpośrednio z miejsca nadania do miejsca odbioru, tzw. przewozy „od drzwi do drzwi”. Pozwala to unikać czasochłonnych procesów związanych z przeładunkiem towaru. Do innych czynników, które umożliwiły dominacje tej formy transportu, należy zaliczyć:

• elastyczność podróżowania,

• szybkość przewozu,

• główne rynki zaopatrzenia i zbytu umiejscowione wzdłuż istotnych korytarzy drogowych,

• dowóz do innych gałęzi transportu,

• duże nakłady na infrastrukturę drogową, która uznawana jest najczęściej za priorytetową.

Efektywność transportu drogowego w głównej mierze uzależniona jest od jakości infrastruktury drogowej. Zaliczamy do niej infrastrukturę liniową (drogi) i infrastrukturę punktową, w skład której wchodzą m.in. przystanki autobusowe, węzły drogowe i centra logistyczne. Drogi publiczne w Polsce podzielone są na klasy (podział według technicznych i użytkowych wymagań) i kategorie (wskazujące na funkcję drogi w sieci drogowej).

Z gospodarczego punktu widzenia najważniejsze są drogi o klasie autostrad i dróg ekspresowych zaliczane do kategorii dróg krajowych. Łączna ich długość w 2019 roku wynosiła około 3,7 tys. km. Należy podkreślić, że dynamiczna budowa dróg tej klasy rozpoczęła się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej (2004 rok). Budowa sieci dróg wymaga bowiem bardzo dużych nakładów finansowych. Polska w ramach funduszy unijnych otrzymała znaczące wsparcie na rozbudowę infrastruktury drogowej. Według planów, do 2025 roku łączna długość dróg ekspresowych i autostrad ma w Polsce wynieść 7,8 tys. km.

W Polsce transport kolejowy ma długą historię. Pierwszą linię kolejową uruchomiono w 1842 roku. Polska po odzyskaniu niepodległości „odziedziczyła” po zaborcach trzy systemy kolejowe. Różniły się one pod wieloma względami, ale zasadniczą różnicą była gęstość sieci kolejowej. Zdecydowanie najlepiej rozwiniętą siecią kolejową charakteryzował się zabór pruski. Do dziś część zachodnia kraju jest pod tym względem lepiej rozwinięta. W latach 90. XIX w. na terenach należących do zaboru pruskiego koleją zaczęły interesować się samorządy lokalne, co przyczyniło się do powstania nowych dworców oraz rozbudowania sieci kolei wąskotorowej. Sieć kolejowa była rozwinięta w takim stopniu, iż w niektórych regionach po I i II wojnie światowej nie powstały już żadne nowe linie. Pozostałe zabory miały podobną sytuację, za wyjątkiem Suwalszczyzny i Galicji, gdzie powstały nowe linie, łącząc Chabówkę z Zakopanem w 1899 roku.  Pierwsza dekada XX w. charakteryzowała się rozwijaniem linii kolejowej jedynie w zaborze rosyjskim. W trakcie I wojny światowej kolej pełniła ważną funkcję, ponieważ wspierała transport żołnierzy oraz towarów. I wojna światowa, mimo ogromnych zniszczeń, przyczyniła się również do rozwoju linii kolejowej poprzez budowę nowych połączeń, które prowadziły w głąb ziem rosyjskich (np. linia Ostrowiec Świętokrzyski - Sandomierz). W latach 1921‑1930 Polska przejęła od Rosji, Austro‑Węgier oraz Prus 15 947 km linii kolejowych, 4062 parowozy, ponad 10 tys. wagonów osobowych oraz ponad 11 tys. wagonów towarowych. W roku 1929 długość linii kolejowych normalnotorowych wyniosła 17 230 km, a do roku 1939 - 24 277 km. W wyniku II wojny światowej zniszczonych zostało 38% torów, 46% mostów i wiaduktów oraz ponad 72% urządzeń bezpieczeństwa ruchu. W okresie 1945‑1950 na Ziemiach Odzyskanych doszło do rabunkowej rozbiórki infrastruktury kolejowej – w szczególności do 1947 r., kiedy to ZSRR przekazał pełne zwierzchnictwo nad tymi terenami polskiej władzy ludowej. W latach 1961‑1970 PKP dążyło do elektryfikacji linii kolejowych. W latach 1971‑1980 powstały dwie inwestycje: budowa Centralnej Magistrali Kolejowej (CMK) oraz Linia Hutniczo‑Siarkowska (LHS). Po 1989 roku kolej w wyniku błędów w zarządzaniu, planowaniu rozkładów jazdy, ogromnej korupcji i grabieży majątku traciła swoje udziały na runku i zadłużała swoje spółki, doprowadzając do zmniejszania sieci kolejowych. W roku 1991 PKP została przekształcona w spółkę przedsiębiorstwa państwowego. 27 czerwca 1997 Sejm uchwalił ustawę (pierwszą) o transporcie kolejowym. 8 września 2000 roku powstała ustawa o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji PKP; w wyniku tej ustawy powstało szereg mniejszych spółek, dzieląc PKP na przewoźników.

RIcTZTnNHrAxG

Mapa rozmieszczenia linii kolejowych w Polsce. Linie kolejowe występują na terenie całego kraju, natomiast największe zagęszczenie jest na Śląsku. Wyróżniają się także rejony wokół dużych miast, czyli między innymi wokół Wrocławia, Krakowa, Warszawy, Łodzi czy Poznania.

Kolej stanowiła główny środek przewozu towarów i pasażerów aż do transformacji społeczno‑gospodarczej, która nastąpiła na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Wprowadzenie w Polsce gospodarki rynkowej spowodowało zamknięcie wielu nierentownych zakładów przemysłowych, które były głównymi klientami kolei. Brak środków finansowych na remonty i modernizację infrastruktury kolejowej przy jednoczesnej silnej konkurencji transportu samochodowego zmniejszył udział kolei w przewozach pasażerów. W latach 1990‑2016 nastąpił spadek długości sieci kolejowej o ponad 7 tys. km, czyli około 27%. Nieznacznie wzrosła długość sieci zelektryfikowanej (o 487 km). Niemal całkowitej degradacji uległa sieć kolei wąskotorowej (spadek o 88%). W ostatnich latach podejmowane były działania zmierzające do odtworzenia potencjału kolei w Polsce. Olbrzymie środki finansowe przeznaczane są na modernizację infrastruktury kolejowej, których źródłem w dużej mierze są fundusze unijne. Lokalnie odtwarzane są także odcinki sieci kolei wąskotorowej, jednak ich znaczenie ma przeważnie charakter turystyczny.

Suchy port to obszar bez dostępu do wody, który posiada połączenie linią kolejową lub drogową z portem. Charakteryzuje się bliską odległością od portu wodnego. Towary, które trafiają do suchych portów transportowane są w głąb lądu. Budowa suchych portów pozwala ograniczyć koszta funkcjonowania i kierowania ruchem ciężarowym. Suchym portem na obszarze Polski jest terminal w Zajączkowie Tczewskim.

Rtsvkt0orbmp21

Zdjęcie ukazuje lokomotywę, do której doczepione są wagony. Kolejka stoi na torach. Po lewej stronie fotografii jest wybrukowany fragment chodnika z latarniami. Pomiędzy torami a chodnikiem rośnie trawa. W tle po prawej stronie łąki i drzewa. Pogoda jest słoneczna.

Aktualnie wśród towarów przewożonych koleją dominują surowce energetyczne (węgiel kamienny i brunatny, ropa, gaz) i kruszywa wykorzystywane w budownictwie (piasek, żwir, gliny). Pokazuje to, w jakich obszarach kolej w dalszym ciągu ma przewagę nad transportem drogowym w przewozie (na duże odległości) ładunków ciężkich, masowych.

Śródlądowy transport wodny należy do jednego z najstarszych rodzajów transportu, zapewniających przewóz dużej ilości osób i towarów na znaczne odległości. W Polsce przez wiele lat odgrywał istotną rolę w gospodarce. Aktualnie jego znaczenie jest marginalne, przy czym podejmowane są próby reaktywacji tej gałęzi transportu. Długość śródlądowych dróg wodnych w Polsce jest dość duża, gdyż wynosi ponad 3640 km. Niestety jedynie niewielka ich część (5,8%) spełnia wymogi dotyczące żeglugi większych jednostek, czyli tzw. wymogi IV i V klasy żeglowności.

W Polsce wyróżniamy dwie główne drogi wodne (o przebiegu południkowym), które tworzą dwie największe rzeki: Wisła i Odra (ważne są także Noteć oraz dolna Warta). Odcinki obu rzek wchodzą w skład europejskich szlaków komunikacyjnych o numerach odpowiednio E40 i E30. Ponadto na terytorium kraju wyznaczony został jeszcze jeden szlak komunikacyjny o randze europejskiej. Jest nim droga wodna o przebiegu równoleżnikowym i numerze E70. W jej skład (na terytorium Polski) wchodzą odcinki rzek Odry, Warty, Noteci, Brdy (wraz z kanałem bydgoskim) i Wisły. Znikome wykorzystanie dróg wodnych w Polsce wynika z kilku czynników. Jednym z ważniejszych są uwarunkowania naturalne związane z sezonowym zasilaniem rzek i dużymi wahaniami stanu wody. W rezultacie do czynienia mamy z okresami o niskich i wysokich stanach wód, w czasie których transport rzeczny jest utrudniony lub wręcz niemożliwy. Innym czynnikiem utrudniającym transport śródlądowy są zjawiska zlodzenia obserwowane na polskich rzekach. Ich występowanie oraz czas trwania jest zmienny i bardzo różny w poszczególnych regionach kraju. Poważnym ograniczeniem rozwoju śródlądowego transportu wodnego w Polsce są również zaniedbania w zakresie odpowiedniej infrastruktury. W rezultacie przewozy tym środkiem transportu mają obecnie w dużym stopniu charakter okazjonalny i skupiony na przewozie obiektów wielkogabarytowych, a w mniejszym stopniu ładunków masowych takich jak kruszywa, piasek i węgiel. Rozwój śródlądowego transportu wodnego jest ważny ze względów ekologicznych, a także ekonomicznych i społeczno‑gospodarczych. Wiąże się to z aktywizacją obszarów nadrzecznych i odciążeniem sieci drogowej oraz redukcji zjawiska kongestiikongestiakongestii. Biała flota to małe jednostki pasażerskie żeglugi śródlądowej lub przybrzeżnej.

Według analizy Najwyższej Izby Kontroli (NIK):

• 90% wód śródlądowych nie spełnia warunków koniecznych do prowadzenia żeglugi śródlądowej z uwagi na płytkie tory wodne, nieodpowiednie wartości mostów kolejowych oraz drogowych, awarie jazów oraz śluz, przerwy związane z zalodzeniami oraz wysokim stanem wód,

• w 2012 roku 60% funkcjonującej floty powstało przed 1969 r., natomiast w XXI w. skonstruowane jedynie 24 statki (stan na 2012 rok),

• długość dróg śródlądowych spadła w okresie 1960‑2012 o 23%, zaś połowa budowli piętrzących rzeki osiągnęła 50 lat.

Transport morski

Transport morski w Polsce ma przede wszystkim znaczenie w przewozach ładunków. Do jego głównych zalet należy zaliczyć możliwość przewozu dużej ilości towaru na dużą odległość i niski koszt. Jego wadami są: utrudniony przewóz materiałów nieodpornych na wilgoć, niska prędkość eksploatacyjna statków, czasochłonność operacji portowych. Najważniejszymi portami morskimi w Polsce są:

• Gdynia,

• Gdańsk,

• Szczecin,

• Świnoujście,

• Darłowo,

• Elbląg,

• Hel,

• Kołobrzeg,

• Łeba,

• Police,

• Władysławowo,

• Ustka.

Wiek statków we flocie transportowej średnio wynosi 17,5 lat (pod polską banderą – 38,7 lat, zaś pod banderą obcą – 12,4 lat). Morską flotą transportową polscy przewoźnicy przetransportowali jak dotąd 9148,7 tys. ton ładunków. Morska flota liczy łącznie 97 statków pod następującymi banderami:

• Polska  - 19 statków,

• Malta - 8 statków,

• Liberia - 18 statków,

• Cypr - 11 statków,

• Bahamy - 41 statków.

W ostatnich latach obserwowany jest trend wzrostowy wśród ładunków obsługiwanych przez polskie porty. W strukturze przewozów morską flotą transportową dominuje drobnica (ładunki toczne, kontenery) i ładunki masowe suche oraz ciekłe.

Transport lotniczy zaliczany jest do najmłodszych form transportu, jednak dynamika jego rozwoju, zwłaszcza w przewozie osób na duże odległości, jest najwyższa. Bez wątpienia przyczynił się on do wzrostu mobilności mieszkańców naszej planety. W Polsce transport lotniczy zaczął nabierać na znaczeniu z chwilą deregulacji i liberalizacji tej formy transportu. Proces globalizacji i wzrost wolnej konkurencji sprawiły, że od kilkunastu lat obserwujemy stały rozwój transportu lotniczego w kraju. Największe porty lotnicze w Polsce zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie największych aglomeracji miejskich. Pierwsze miejsce pod względem liczby obsłużonych pasażerów ma Lotnisko Chopina w Warszawie (w 2018 roku obsłużyło około 17,7 mln pasażerów). Kolejne miejsca zajmują porty w Krakowie, Gdańsku, Katowicach i Wrocławiu. W ostatnich latach liczba obsługiwanych pasażerów przez największe porty lotnicze w Polsce wzrasta w tempie od kilku do kilkunastu procent rocznie. Według opinii specjalistów możliwości największego portu lotniczego w Polsce są na wyczerpaniu. Dlatego też planowana jest budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego położonego w odległości 37 km na zachód od Warszawy. Planowany port ma mieć możliwość obsługi 45 mln pasażerów rocznie. Transport towarów drogą lotniczą jest stosunkowo nieduży, głównie ze względu na bardzo duże koszty. Samolotami przewozi się głównie te towary, w przypadku których bardzo istotnym czynnikiem jest szybki czas dostawy (np. tulipany z Holandii). W Polsce można wyróżnić następujących przewoźników posiadających uprawnienia do przewozu lotniczego: Enter Air, Polskie Linie Lotnicze LOT, SkyTaxi, Small Planet Airlines, Sprint Air i Travel Service Polska.

Węzeł transportowy to miejsce na szlaku transportowym, gdzie zaczyna się lub kończy transport (punkt transportowy). Miejsce to jest wspólne dla co najmniej 3 różnych szlaków transportowych. Wyróżniamy następujące węzły transportowe: porty morskie, porty śródlądowe, centra logistyczne, terminale transportu intermodalnego, porty lotnicze oraz suche porty.

Transport intermodalny jest to przemieszczanie ładunków w tej samej jednostce ładunkowej (np. kontenerach) lub pojeździe (np. naczepa, barka) różnymi gałęziami transportu, ale bez przeładunku samego ładunku;  obejmuje przewozy kontenerowe, przewozy morsko‑rzeczne (statki morsko‑rzeczne, barkowce — statki przystosowane do przewozu barek), przewozy kolejowo‑samochodowe (wagony przystosowane do przewożenia naczep samochodowych lub wymiennych nadwozi z ładunkiem) oraz przewozy promowe (wagony kolejowe i samochody)

Terminal to stacja końcowa środków transportu, miejsce przeładunku towarów i osób (najczęściej wyspecjalizowane) między różnymi środkami transportu;  rozróżnia się: terminale kolejowe, samochodowe, samochodowo‑kolejowe, portowe, lotnicze, rurociągowe; terminal może być pasażerski lub towarowy (węglowy, naftowy itp.); jeśli ładunki są transportowane w kontenerach, terminal zwany jest kontenerowym; terminale są wyposażone w odpowiednie urządzenia przeładunkowe, a na stacjach granicznych (tzw. terminale celne) również w infrastrukturę służącą międzynarodowej wymianie towarowej (np. magazyny celne, spedycyjne)

Intermodalny terminal przeładunkowy to obiekt posiadający odpowiednią infrastrukturę oraz organizację, który obsługuje intermodalne jednostki ładunkowe np. kontenery, naczepy samochodowe, samochody ciężarowe itd. Terminale intermodalne można podzielić ze względu na:

• miejsce występowania: terminal na terenie portu lotniczego, morskiego, rzecznego i kolejowo‑drogowy,

• rozmiar terminala: bardzo duży, duży, średni oraz mały,

• ze względu na rodzaj zarządzania terminalem: zarządzany przez spółkę albo własny terminal przewoźnika.

W Polsce znajduje się 31 terminali transportu intermodalnego, które znajdują się w korytarzach transportu międzynarodowego kombinowanego opierającego się o transport kolejowy. Głównymi miejscami lokalizacji terminali w kraju są porty morskie oraz miejsca dużych ośrodków przemysłowych i miejskich. Najwięcej terminali znajdujących się w Polsce jest typu kontenerowego, co wyróżnia kraj na tle Europy; średnia gęstość wynosi 1 terminal na 10 tys. kmIndeks górny 2², gdzie w Niemczech ten wskaźnik wynosi 4,2.  Największym w Polsce terminale jest BCT - Bałtycki Terminal Kontenerowy Gdynia posiadający powierzchnię 66,2 ha. Terminale intermodalne muszą spełniać następujące funkcje:

• odpowiednia powierzchnia terminalu (10‑15 ha),

• dostęp do infrastruktury drogowej i kolejowej,

• zdolności przeładunkowe (np. wyposażenie w suwnice).

Słownik