Przeczytaj
Liberalizm i jego założenia
Liberalizm to filozofia i zarazem ideologia polityczna, która w centrum swego zainteresowania oraz na szczycie hierarchii wartości stawia wolnośćwolność. Człowiek według liberalizmu jest samodzielną jednostką, która ma prawo do określania samej siebie i swojego losu, bierze zań odpowiedzialność i ponosi konsekwencje swych wyborów. Liberalizm początkowo powstał jako filozofia dotycząca indywidualnej działalności gospodarczej, a potem poszerzył swe założenia o obszar polityczny. W XIX w. liberalizm stał się zbiorem podstawowych zasad dotyczących funkcjonowania demokracji liberalnejdemokracji liberalnej. Usystematyzował je John Stuart Mill, odwołując się do stworzonego przez siebie programu utylitaryzmu – etyki uznającej, że najcenniejsze z etycznego punktu widzenia są te działania, które przynoszą szczęście i pożytek największej liczbie czujących istot, w szczególności – ludziom. Utylitaryzm podkreśla zatem wartość pozytywnych dla innych efektów działania, choć jest bezradny w sytuacji wyborów, które dotyczą z jednej strony korzyści dla jakiejś grupy osób, ale przynoszą uszczerbek, a nawet wiążą się z cierpieniem lub nieszczęściem innych.
Liberalizm podkreśla wagę wolności w ludzkim życiu i wymienia liczne odmiany tego stanu rzeczy (warunków) ludzkiego działania. XX‑wieczny teoretyk liberalizmu, Isaiah Berlin, podzielił wolność na dwie kategorie:
wolność negatywna – wolność od przymusu państwowego, od ingerencji państwa w indywidualne wybory, prywatne życie, podejmowane działania gospodarcze; podstawową formą wolności negatywnej jest wolność osobista – brak zniewolenia w sensie fizycznym, ale także wolność słowa, poglądów czy wyznania (lub jego braku);
wolność pozytywna – prawo do samorealizacji, do korzystania z możliwości społecznych i instytucji publicznych, np. do udziału w wyborach do władz, ale także do pracy czy nauki.
Podstawowym założeniem liberalizmu było uznanie równościrówności każdej jednostki wobec prawa i równość podstawowych praw wszystkich jednostek, zwłaszcza prawa do wolności i własności. Liberalizm, w odróżnieniu od myśli marksistowskiej, czy jej następczyni – zbioru idei socjaldemokratycznych – nie uznawał jednak za kwestię ważną równości w sensie ekonomicznym czy społecznym. Problemem pomijanym przez myśl liberalną była kwestia równości szans w życiu społecznym osób pochodzących z niższych klas społecznych czy problem nierówności dochodów, szczególnie pomiędzy ludźmi żyjącymi z pracy a tymi, którzy czerpią dochody z kapitału, zwłaszcza takiego, na który sami nie zapracowali.
Teoria umowy społecznej Johna Rawlsa
John Rawls (1921–2002) jest w nurcie filozofii liberalnej filozofem wyjątkowym, który podjął trud połączenia zasadniczych założeń liberalizmu z ideałem równości społecznej i ekonomicznej. Odwołał się on do koncepcji umowy społecznej J. J. Rousseau, odrzucając utylitarystyczną koncepcję społeczeństwa. Rawls nie zgadza się z utylitarystyczną koncepcją społeczeństwa, bo dostrzega możliwość zapewnienia korzyści dużej liczby osób kosztem krzywdy i niemoralnego działania wobec innej grupy ludzi. Podstawową kategorią dla stanu, w którym znajdują się ludzie przed zawarciem umowy społecznej, jest „zasłona niewiedzy”. Dotyczy ona niewiedzy na temat pozycji społecznej, ekonomicznej i możliwości działania każdego z członków społeczeństwa. Badaczka filozofii Rawlsa opisuje tę koncepcję następująco:
John Rawls i kategoria sprawiedliwościRawls odnowił koncepcję umowy społecznej, która stała się w jego teorii metodą pozwalającą ustalić, jakie zasady i reguły społeczne wybrałyby jednostki w sytuacji, która wyklucza kierowanie się wyłącznie motywem własnej korzyści. W tym celu stworzył eksperyment myślowy, hipotetyczną sytuację, w której znaleźliby się rozbitkowie na bezludnej wyspie, pozbawieni dotychczasowych przywilejów, uprawnień i ograniczeń. Był to stan natury, tzw. Rawlsowska sytuacja pierwotna gwarantująca warunki, jakie powinny być spełnione dla realizacji wartości wolności, równości, indywidualizmu, samorzutnego ładu, a zwłaszcza sprawiedliwości społecznej. Sytuację pierwotną Rawls opisuje następująco: „Przyjmuję, że strony są usytuowane za zasłoną niewiedzy. Nie wiedzą, jaki wpływ miałyby poszczególne wybory w ich konkretnych sytuacjach, i zmuszone są oceniać zasady wyłącznie na podstawie rozważań ogólnych. [...] Przede wszystkim nie znają swego miejsca w społeczeństwie, swej pozycji klasowej czy statusu społecznego; nie wiedzą też, jakimi naturalnymi dyspozycjami i uzdolnieniami obdarzył ich los – inteligencją, siłą itp. Żadna z nich nie zna też swej koncepcji dobra, szczegółów swego planu życiowego ani nawet specyficznych cech własnej psychiki, takich jak niechęć do ryzyka czy skłonność do optymizmu albo pesymizmu. Co więcej – zakładam, że stronom nie są znane szczegóły dotyczące ich własnego społeczeństwa; nie znają więc jego determinant ekonomicznych czy politycznych ani poziomu kultury czy cywilizacji, jaki zdołało osiągnąć. [...] Zakłada się jednak również, że znane są im ogólne fakty dotyczące ludzkiej społeczności. Rozumieją więc sprawy polityki i zasady ekonomii; znają podstawy społecznej organizacji i prawa psychologii człowieka. W gruncie rzeczy przyjmuje się, że strony posiadają wiedzę o wszelkich faktach ogólnych, które mają wpływ na wybór zasad sprawiedliwości”.
Źródło: Helena Przybyła, John Rawls i kategoria sprawiedliwości, s. 14–15.
John Rawls i kategoria sprawiedliwościNowa umowa Rawlsa oparta na konstrukcji sytuacji pierwotnej dokładnie określa zakres wiedzy wybierających stron, co ma gwarantować przyjęcie postawy bezstronności oraz to, że wybrane przez nie zasady będą uczciwe i sprawiedliwe. Najważniejszym elementem tej sytuacji jest założenie symetrii wzajemnych międzyludzkich relacji: wszyscy pozostają w podobnej sytuacji i całkowitej nieświadomości co do zajmowanej przez siebie pozycji, posiadanych zdolności, cech, możliwości. […]
Źródło: Helena Przybyła, John Rawls i kategoria sprawiedliwości, s. 14–15.
John Rawls i kategoria sprawiedliwościPrzedmiotem wyboru w sytuacji pierwotnej są zasady, na których opierają się podstawowe struktury społeczne. Te zaś muszą posiadać walor ogólny, powszechny w swym zastosowaniu, muszą wreszcie być powszechnie uznane jako te, według których rozstrzyga się konflikty i spory.
Źródło: Helena Przybyła, John Rawls i kategoria sprawiedliwości.
Teoria sprawiedliwości J. Rawlsa
Podejmując temat sprawiedliwości, której niedostatek zarzucano często projektom politycznym i społecznym, tworzonym zgodnie z ideałami liberalizmu, w tym demokracji liberalnej, Rawls uznaje, że podstawowym warunkiem sprawiedliwości jest bezstronność. Bezstronność ta zapewnia równość ludzkiej wolności. Akceptując nierówności pomiędzy ludźmi, Rawls stara się uporządkować ich dopuszczalny w społeczeństwie charakter. Formułuje w ten sposób dwie zasady sprawiedliwości. Pierwsza dotyczy wolności, druga dopuszczalnych nierówności. Pierwsza ma prymat nad drugą. Pisze Rawls:
Teoria sprawiedliwościPierwsza zasada: Każda osoba winna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich. Druga zasada: Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania; i jednocześnie b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.
Źródło: John Rawls, Teoria sprawiedliwości, s. 414–415.
Zasady te są zhierarchizowane względem siebie i nadrzędne wobec innych zasad. Pisze o tym cytowana wyżej badaczka:
John Rawls i kategoria sprawiedliwościTe zasady sprawiedliwości są rządzone przez dwie reguły priorytetu. Pierwsza reguła, tj. priorytet wolności, która głosi, że pierwsza zasada sprawiedliwości musi być zrealizowana, zanim dojdzie do uwzględnienia drugiej. „Istnieją dwa przypadki: a) mniejszy zakres wolności musi wzmacniać całościowy system wolności, która jest udziałem wszystkich; b) wolność mniej niż równa musi być do przyjęcia dla tych, którzy mają mniej wolności”. Zgodnie z drugą regułą istnieje pierwszeństwo sprawiedliwości przed efektywnością i dobrobytem. „Istnieją tu dwa przypadki: a) nierówność szans musi zwiększyć szanse tych, którzy mają mniejsze szanse; b) nadmierna stopa oszczędności musi per saldo zmniejszać ciężary tych, którzy to obciążenie biorą na siebie”. Z tych dwóch zasad Rawlsowskiej sprawiedliwości, którymi rządzi priorytet wolności i równości, wyłania się ogólna, filozoficzna interpretacja sprawiedliwości jako bezstronności. Sprowadza się ona do następującego sformułowania: „Wszelkie pierwotne dobra społeczne – wolność i szanse, dochód i bogactwo, a także to, co stanowi podstawy poczucia własnej wartości – mają być rozdzielane równo, chyba że nierówna dystrybucja któregokolwiek z tych dóbr bądź wszystkich jest z korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych”
Źródło: Helena Przybyła, John Rawls i kategoria sprawiedliwości, s. 18.
Słownik
nowoczesny ustrój polityczny, łączący założenia demokracji z ideą praw człowieka, uznający prawo większości do tworzenia reprezentującej ją władzy państwowej, zakładający zarazem ochronę praw jednostek i mniejszości
współczesne rozumienie liberalizmu, akcentujące kwestię sprawiedliwości, czyli bezstronności podziału dóbr; bezstronność ta ma zapewnić równość możliwości dostępu do dóbr przez wszystkich obywateli
jeden z podstawowych warunków sprawiedliwego społeczeństwa; w liberalizmie oznacza przede wszystkim równość wolności i równość wobec prawa, w myśli socjaldemokratycznej – równość szans i dochodów
warunek ludzkiego działania, który umożliwia człowiekowi podejmowanie wyborów i działań może bez zewnętrznego przymusu i w zgodzie z własnymi potrzebami i intencjami