Podróż kosmiczna oraz konfrontacja z innością

Inspiracje

Podróż kosmiczna oraz konfrontacja z różnymi przejawami inności (pozaziemskie formy inteligencji czy cywilizacje) to dwa główne motywy, wokół których zostały zorganizowane opowiadania z Dzienników gwiazdowych. Konwencja tej prozy kontynuuje tradycję narracji podróżniczo‑przygodowych, reprezentowaną przez twórczość takich autorów, jak François RabelaisFrançois RabelaisFrançois Rabelais, Jonathan SwiftJonathan SwiftJonathan Swift, Rudolf Erich RaspeRudolf Erich RaspeRudolf Erich Raspe czy Michaił Sałtykow‑SzczedrinMichaił Sałtykow‑SzczedrinMichaił Sałtykow‑Szczedrin, a korzeniami sięgającą epiki greckiego antyku. Światopoglądowa podbudowa tych fabuł obficie czerpie z tradycji oświeceniowych, niektóre z nich afirmując (racjonalizm poznawczy, idea postępu), inne - poddając krytyce (projekty inżynierii społecznej, zaburzenie równowagi między technologią a człowieczeństwem).

Bohater

Ijon Tichy eksploruje kosmos, przemieszczając się zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Daje się prowadzić przede wszystkim ciekawości, podążając śladem intrygujących informacji i pogłosek. Czasem zostaje powołany, by realizować jakieś przedsięwzięcie zaplanowane na dużą skalę (jak np. przy okazji projektu optymalizacji historii), na ogół jednak kierują nim czysto indywidualne pobudki: pasja poznawcza i pragnienie przygody. Bohater ukazany został fragmentarycznie, głównie przez pryzmat wyzwań i przeżyć, które składają się na jego podróże. Ze zdarzeń tych wyłania się obraz ciekawego świata intelektualisty, na ogół pomysłowo radzącego sobie z trudnościami, choć niekiedy roztargnionego i niefrasobliwego. Zazwyczaj optymistycznie nastawiony wobec rzeczywistości, w konfrontacji z trudnościami odznacza się odwagą, pomysłowością i humorem, choć cechy te nie zawsze okazują się wystarczające, by uniknąć porażki. Początkowo wydarzenia i doświadczenia nie wywierają na niego znaczącego wpływu, dopiero w później powstałych tekstach Ijon Tichy zmienia się pod wpływem przeżyć. Taka koncepcja bohatera pozostaje w ścisłym związku z inspiracjami pisarza oraz estetycznym i intelektualnym ukierunkowaniem tej prozy.

Problematyka

Z jednej strony Lem wprowadził do podróży Ijona Tichego liczne elementy komizmu, demaskującego często absurdy i niedoskonałości rzeczywistości. Z drugiej - wykorzystał związaną z motywem podróży okazję do pokazu żywej wyobraźni, której w Dziennikach nie krępowały ograniczenia właściwie utrzymanym w poważniejszym tonie dokonaniom pisarza. Przede wszystkim jednak, na głębszym poziomie interpretacji, eskapady Tichego w przestrzeni kosmicznej i spotkania z bezkompromisowymi oryginałami świata nauki stały się - jak w powiastce filozoficznej - pretekstem do refleksji o człowieku, społeczeństwie, kulturze i cywilizacji. Podróże w międzygwiezdnej przestrzeni okazują się więc w istocie okazją, by z nowej perspektywy czy w nieoczywistym kontekście spojrzeć krytycznie na świat i sprawy człowieka. W obrazie, jaki wyłania się ten sposób, dominują tony pesymistyczne. Nieograniczony postęp technologiczny uwalnia wprawdzie z ograniczeń, ale jednocześnie, pozbawiając stopniowo celów, uniemożliwia zaangażowanie i działanie. Projekty społeczeństw idealnych w praktyce okazują się opresyjne wobec jednostki, a nierzadko także jawnie absurdalne pod względem organizacji i mechanizmów. AntropocentryczneantropocentryzmAntropocentryczne roszczenia w kwestii wyjątkowości bytu człowieka we wszechświecie i uprzywilejowanej perspektywy poznawczej zostają skompromitowane. Teologiczne pytania o sens istnienia i zmagania z metafizyczną zagadką wszechświata, osadzone w innym kontekście niż ludzkie doświadczenie egzystencjalne (np. powiązane z zagadnieniami sztucznej inteligencji lub pozaziemskich cywilizacji), przypominają o uwarunkowaniach i limitach ludzkiego pojmowania i przeżywania sacrum. We wszystkich tych dziedzinach skaza niedoskonałości okazuje się niezbywalną własnością ludzkiej rzeczywistości.

RWxh7WLePKwRR

Zdjęcie przedstawia rozgwieżdżone niebo. Jest ono uchwycone na tle szczytów górskich. Na niebie widoczne są niezliczone ilości gwiazd. Jedna z nich spada. Zostawia na niebie ślad w postaci świetlnej kreski.

Słownik