Przeczytaj
Pokój bez aneksji i kontrybucji
Rosja przystępując do wojny, nie była do niej w pełni przygotowana. Armia carska, choć liczna, pozostawiała wiele do życzenia pod względem uzbrojenia, wyszkolenia oraz dowództwa. Słabość armii rosyjskiej została obnażona już w czasie pierwszych starć z wojskami niemieckimi w Prusach Wschodnich. Początkowe miesiące walk przyniosły imperium carskiemu ponad milion zabitych i wziętych do niewoli. Większe sukcesy carat odnotował w walkach z wojskami austro‑węgierskimi, przynajmniej do momentu, gdy na pomoc im podążyły jednostki niemieckie. W 1915 r. zwycięska ofensywa państw centralnych doprowadziła do wycofania się Rosji z dawnego Królestwa Polskiego.
W państwie rosyjskim pogarszała się także sytuacja ekonomiczna, pojawiły się problemy aprowizacyjne. Gospodarka rosyjska, mimo dynamicznego rozwoju w ciągu ostatnich dekad, nie była w stanie zaspokoić jednocześnie potrzeb wojny i ludności cywilnej. Następny rok (1916) również nie poprawił położenia Rosji na froncie. Kosztem ogromnych ofiar i pogłębiających się trudności wewnętrznych rząd carski podjął kolejną ofensywę, lecz i ta szybko została odparta przez państwa centralne (tzw. ofensywa Brusiłowaofensywa Brusiłowa). Słabło morale armii i coraz częściej dochodziło do dezercji.
Rewolucja i klęska
W Rosji coraz głośniej zaczęto się domagać zakończenia działań wojennych. Nasiliły się nastroje rewolucyjne. W lutym 1917 r. obalono carat, a władzę przejął Rząd Tymczasowy, lecz i on nie podjął decyzji o wyjściu Rosji z wojny. Poniesione przez Rosję w tym samym roku kolejne klęski na froncie przypieczętowały los Rządu Tymczasowego. W wyniku rewolucji październikowej (6‑8 XI 1917 r.) do władzy doszli bolszewicybolszewicy, z Włodzimierzem Leninem na czele, których jednym z głównych haseł było zawarcie pokoju bez aneksji i kontrybucji.
Niemcy proponowali twarde warunki. Ale Lenin zdawał sobie sprawę, że kontynuowanie działań wojennych może doprowadzić do załamania rządów bolszewickich – społeczeństwo zbyt wyraźnie domagało się wyjścia Rosji z wojny. Negocjacje się przedłużały i prowadzone były w atmosferze groźby, że w razie niewyrażenia zgody na warunki niemieckie armia cesarska wznowi ofensywę. Pokój ostatecznie zawarto w Brześciu Litewskim 3 marca 1918 r. Na jego mocy Rosja bolszewicka wycofała się z wojny. Niemcy przejęły kontrolę nad ziemiami na zachód od linii Narwa – Rostów nad Donem. Rosjanie zobowiązali się ponadto do zerwania sojuszu z ententą, zdemobilizowania swojej armii oraz zapłacenia wysokich reparacji wojennych (na mocy dodatkowego traktatu). Dla Rosji udział w wojnie kończył się zatem nie tylko rewolucją, ale również bezprzykładną klęską oraz utratą ogromnych terenów, ważnych pod względem gospodarczym ziem na zachodzie kraju.
Na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie
Wycofanie się Rosji z wojny miało wpływ na sytuację na Bałkanach. Rumunia – niepokonany dotychczas bałkański sojusznik państw ententy – została pozbawiona jedynego wsparcia w walkach z Austro‑Węgrami i Niemcami. Zmusiło ją to w maju 1918 r. do podpisania układu pokojowego z państwami centralnymi.
Wystąpienie z wojny Rosji i Rumunii nie wpłynęło jednak na poprawę sytuacji państw centralnych na frontach I wojny światowej. Na przełomie października i listopada 1918 r. wszystkie kapitulowały. Pierwsza była Bułgaria. Włączyła się ona do wojny w 1915 r., szukając okazji do odwetu za upokorzenia ze strony państw ententy, jakich doznała w czasie wojen bałkańskich w latach 1912–1913. Dzięki wspólnej ofensywie połączonych sił bułgarsko‑austriackich udało jej się całkowicie opanować Serbię. Jednak przejście Grecji na stronę aliantów w czerwcu 1917 r. umożliwiło państwom alianckim przeprowadzenie ataków na pozycje bułgarskie. W 1918 r. armia bułgarska zaczęła przeżywać ogromne trudności związane z zaopatrzeniem w żywność i inne produkty pierwszej potrzeby. Pod naciskiem zjednoczonych sił angielsko‑francuskich rząd bułgarski zdecydował się na podpisanie aktu kapitulacji 29 września 1918 r.
Miesiąc po Bułgarii rokowania pokojowe podjęła Turcja. Opowiedziała się ona po stronie państw centralnych pod koniec października 1914 r., a swój udział w wojnie rozpoczęła od zaatakowania rosyjskich baz na Morzu Czarnym. Państwa alianckie początkowo zlekceważyły zagrożenie z tej strony, co okazało się błędem. Wysiłek militarny Turcji koncentrował się na kilku frontach. Na Kaukazie Turcy walczyli ze zmiennym szczęściem z Rosjanami. Drugi front ukształtował się w rejonie Gallipoli, a klęska poniesiona tam przez aliantów była jedną z największych w czasie I wojny światowej. Walki toczyły się także w okolicach roponośnych pól Mezopotamii. Ostatnim teatrem zmagań turecko‑alianckich był Bliski Wschód (Egipt, Syria i Palestyna), skąd starano się wyprzeć Turków. Klęska pod Megiddopod Megiddo we wrześniu 1918 r. spowodowała wycofanie się Turków z wojny oraz ich kapitulację.
Kolos na glinianych nogach
Przedłużająca się wojna ukazała też w całej pełni słabość monarchii Habsburgów i obnażyła skalę problemów, z którymi państwo to borykało się już od dłuższego czasu. Ogromna, ponadośmiomilionowa armia nie prezentowała zbyt wielkiej wartości bojowej i od początku musiała być mocno wspomagana przez oddziały niemieckie zarówno na froncie wschodnim, jak i włoskim.
Wymień nazwy współczesnych państw, które znajdują się na terytorium dawnych Austro‑Węgier.
Problemem armii austro‑węgierskiej była przede wszystkim jej wielonarodowość. Starano się go rozwiązać w ten sposób, że pułki, w których większość stanowili np. Słowianie południowi, kierowano na front włoski, z kolei Niemcy czy Węgrzy walczyli na froncie wschodnim. Niewiele to pomogło. W ciągu ostatnich dwóch lat wojny wielkim problemem stały się masowe dezercje. Żołnierze różnych narodowości nie chcieli walczyć po stronie państwa, z którego interesami się nie utożsamiali, tym bardziej że ponosiło ono niemal same klęski.
Czynnikiem osłabiającym monarchię habsburską stała się również śmierć cesarza Franciszka Józefa pod koniec 1916 r. Odszedł człowiek, który symbolizował spoistość państwa i integrował różne narodowości wchodzące w jego skład. Jego następca Karol I podjął wprawdzie próby wdrożenia reform zmierzających do utworzenia federacji, ale bezowocnie. Sytuację pogarszały problemy gospodarcze. W wyniku blokady morskiej Austro‑Węgry zostały odcięte od dostaw surowców do produkcji zbrojeniowej, a także od żywności i innych artykułów pierwszej potrzeby.
Problemy gospodarcze spowodowały eskalację niezadowolenia społecznego i wzrost napięć narodowych. Narody wchodzące dotychczas w skład monarchii habsburskiej zaczęły ogłaszać niepodległość. W konsekwencji doprowadziło to do rozkładu państwa. W połączeniu z klęskami ponoszonymi na froncie włoskim zmusiło to armię austro‑węgierską do przerwania walk i rozpoczęcia rokowań pokojowych, zakończonych podpisaniem kapitulacji 3 listopada 1918 r.
Słownik
(wł. caricatura) świadome przedstawienie osób, wydarzeń lub rzeczy w sposób zdeformowany, podkreślający ich negatywne cechy
bitwa między wojskami austro‑węgierskimi i wspomagającymi je wojskami niemieckimi a rosyjskimi stoczona w maju 1915 r., w wyniku której został przerwany front rosyjski; nazywana „małym Verdun”
(z łac. satura) gatunek literacki, w którym się piętnuje pewne zjawiska, stosunki itd., prezentuje świat wyolbrzymiony
(ros. большевик bolʹševik) odłam Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, który w październiku/listopadzie w wyniku rewolucji przejął władzę w Rosji
ofensywa armii rosyjskiej podjęta w 1916 r.; po początkowych sukcesach zakończyła się klęską
starcie zbrojne z września 1918 r. z wojskami tureckimi, zwycięstwo Wielkiej Brytanii umożliwiło jej zajęcie Palestyny
Słowa kluczowe
pokój brzeski, I wojna światowa, kapitulacja Austro‑Węgier, kapitulacja Bułgarii, kapitulacja Rumunii, kapitulacja Włoch, kapitulacja Turcji
Bibliografia
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.