Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Polskie nadzieje na odzyskanie niepodległości

Stanisław Małachowski

Po wygranych przez Napoleona z armią pruską (IV koalicja antyfrancuska) bitwach pod Auerstedt i Jeną (1806 r.) oraz wejściu Francuzów do Berlina król pruski ewakuował się do Tylży nad Niemnem. Od wschodu zbliżała się armia rosyjska, ale ani Napoleon I, ani Prusy i Rosja nie chciały zawrzeć pokoju. Wojska francuskie jednak, znajdujące się z dala od granic Francji, wymagały zaplecza.

W tej sytuacji Napoleon I poczynił pewne kroki w sprawie polskiej. Najpierw zwrócił się do Tadeusza Kościuszki, ale ten postawił twarde warunki: za pomoc żądał deklaracji odbudowy niepodległej Rzeczypospolitej. Bonaparte odstąpił więc od rozmów. Po wkroczeniu do Berlina podjął kolejną próbę. Wówczas do stacjonującego tam Napoleona przybyli Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki, którzy zgłosili swoją gotowość do współpracy, nie podając żadnych warunków. Cesarz polecił wydać odezwę do narodu polskiego wzywającą Polaków do tworzenia armii, sam jednak nie zobowiązał się do niczego konkretnego w sprawie polskiej. Polacy pamiętali zasługi Dąbrowskiego z okresu Legionów Polskich z 1797 roku. W sytuacji, kiedy Napoleon gromił Prusy, w niepamięć odeszły dalsze losy tej polskiej formacji.

Ro4PFiVz2uMFc1
Portret Stanisława Małachowskiego pędzla Jana Baptysty Lampiego. Kto poza Małachowskim wchodził w skład Komisji Rządzącej?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W 1806 r. w Wielkopolsce wybuchło powstanie. Polacy wyzwolili niektóre miasta, m.in. Poznań, usunięto niemieckich urzędników, rozpoczęło się też tworzenie wojsk polskich. Król Prus, uciekając przed armią francuską, przekazał władzę w Warszawie księciu Józefowi Poniatowskiemu, który krótko po tym fakcie witał wkraczające do Warszawy wojska francuskie.

Napoleon miał dylemat: czy otwarcie poprzeć dążenia Polaków i narazić się na zmobilizowanie pokonanej niedawno Austrii, czy może pominąć kwestię polską? Ostatecznie wybrał pierwszą możliwość, ponieważ zdał sobie sprawę, że będzie potrzebował armii polskiej i zaplecza gospodarczego w czasie trwającej kampanii. Zrealizowanie zamierzeń Napoleona wymagało utworzenia rządu polskiego. Po przybyciu do Warszawy Bonaparte powołał do życia siedmioosobową Komisję Rządzącą (jako władzę tymczasową), której przewodniczył Stanisław MałachowskiStanisław MałachowskiStanisław Małachowski. W kampanii zimowej w 1807 r. Polacy odegrali znaczącą rolę. Po bitwach pod Iławą Pruską i pod Frydlandem Prusy i Rosja poprosiły Napoleona o rokowania pokojowe. Przeprowadzono je w Tylży nad Niemnem.

RcH5DDdRY1FdO1
Europa w czasach napoleońskich. Księstwo Warszawskie zostało przedstawione w granicach po 1809 r., czyli po wojnie z Austrią. Które państwo straciło najwięcej ziem na rzecz Napoleona? Które państwa zachowały neutralność?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Utworzenie Księstwa Warszawskiego

Fryderyk August
R1BGd0tkbVrPa1
Fryderyk August, książę warszawski, obraz pędzla Marcella Bacciarellego z ok. 1808–1809 r.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Dwaj cesarze (francuski i rosyjski) spotkali się 25 czerwca 1807 r. na tratwie na rzece Niemen w Tylży. Ostatecznie 7 lipca podpisany został traktat pokojowy francusko‑rosyjski, a 9 lipca francusko‑pruski. Na mocy pokoju tylżyckiego (traktatu francusko‑rosyjskiego i francusko‑pruskiego) Prusy utraciły znaczne terytoria. Z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego utworzone zostało w lipcu 1807 r. Księstwo Warszawskie. Duży problem dla uczestników obrad stanowiło ustalenie, kto ma być jego władcą. Ostatecznie strony doszły do porozumienia i postanowiono, że będzie to król saski Fryderyk AugustFryderyk AugustFryderyk August. Tej decyzji przychylni byli także Polacy, ponieważ już w myśl Konstytucji 3 maja tron po Stanisławie Auguście Poniatowskim miał objąć Fryderyk August. Jednocześnie wybór ten uzależnił prawnie Księstwo Warszawskie od Napoleona, Saksonia należała bowiem do Związku Reńskiego, którego był protektorem.

Nadzieje większości Polaków na odzyskanie niepodległości skończyły się póki co na wyborze władcy, gdyż zamiast suwerennej Polski otrzymali niewielkie państwo, któremu nie nadano nawet dawnej nazwy. W dodatku głównym celem powołania przez Napoleona Księstwa była troska o zaopatrzenie armii francuskiej i rekrutacja nowych żołnierzy.

1

Ustrój nowego państwa

R1Gpm0aDQ1Tt81
Deklaracja praw człowieka i obywatela przedstawiona w formie zbliżonej do Dekalogu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Napoleon po zakończeniu rozmów z Rosją i Prusami zaczął wycofywać się na zachód. Po drodze zatrzymał się w Dreźnie i wezwał do siebie członków Komisji Rządzącej. Jej przedstawiciele mieli gotowy projekt konstytucji Księstwa Warszawskiego oparty na Konstytucji 3 majaKonstytucja 3 majaKonstytucji 3 maja oraz Deklaracji praw człowieka i obywatelaDeklaracja praw człowieka i obywatelaDeklaracji praw człowieka i obywatela. Nie została ona jednak przyjęta przez Napoleona - cesarz miał przygotowaną własną wersję ustawy zasadniczej i nie zamierzał ustąpić. Postępując zgodnie ze swoimi zasadami, podyktował członkom Komisji główne reguły ustrojowe charakterystyczne dla Francji napoleońskiej i państw wasalnych Wielkiego Cesarstwa.

Podstawą nowej konstytucji była reguła, iż władza wykonawcza jest nadrzędna wobec władz ustawodawczej i sądowniczej. Sprawowali ją dziedziczny monarcha, Rada StanuRada StanuRada StanuRada MinistrówRada MinistrówRada Ministrów. Władca Księstwa Warszawskiego miał inicjatywę ustawodawczą oraz pełnię władzy wykonawczej, co oznaczało, że Rada Stanu i Rada Ministrów mu podlegały. W praktyce jednak Księstwem rządziła Rada Ministrów, ponieważ Fryderyk August rzadko bywał w Warszawie. Najważniejszymi ministrami zostali prezes Stanisław Małachowski, minister sprawiedliwości Feliks ŁubieńskiFeliks ŁubieńskiFeliks Łubieński oraz minister wojny książę Józef Poniatowski. Zarówno nad monarchą, jak i nad Radą Ministrów kontrolę sprawował francuski rezydent.

Feliks Łubieński
R2Y79iz76N86L1
Herb Księstwa Warszawskiego. Księstwo Warszawskie połączone było unią personalną z Królestwem Saksonii. Zastanów się, co symbolizują elementy graficzne herbu Księstwa Warszawskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Władzą ustawodawczą dysponowali monarcha i sejm. Ten pierwszy miał prawo inicjatywy ustawodawczej i zwoływania sejmu oraz wydawania dekretów w sprawach, których nie obejmował sejm dwuizbowy. W skład sejmu Księstwa Warszawskiego wchodziły senat oraz izba poselska. Obradom senatu przewodniczył monarcha. Izba poselska składała się z posłów, deputowanych i radców stanu. Członkowie sejmu wybierani byli na dziewięć lat, ale co trzy lata ustępowała jedna trzecia członków wskazana w losowaniu. Sejm zbierał się raz na dwa lata.

W powiatach sądownictwo cywilne sprawowały sądy pokoju, w departamentach funkcjonowały trybunały cywilne. Działał jeden dla całego Księstwa sąd apelacyjny z siedzibą w Warszawie. Sądownictwo karne leżało w gestii sądów kryminalnych, z których jeden przypadał na dwa departamenty. W zakresie prawa cywilnego wprowadzony został w Księstwie Kodeks NapoleonaKodeks NapoleonaKodeks Napoleona.

R1UBvbqmp7DUM1
Mapa myśli. Lista elementów:
  • Nazwa kategorii: Władza ustawodawcza
    • Elementy należące do kategorii Władza ustawodawcza
    • Nazwa kategorii: Monarcha
      • Elementy należące do kategorii Monarcha
      • Nazwa kategorii: inicjatywa ustawodawcza
      • Nazwa kategorii: zwoływanie sejmu
      • Nazwa kategorii: wydawanie dekretów
      • Nazwa kategorii: przewodniczenie obradom senatu
      • Koniec elementów należących do kategorii Monarcha
    • Nazwa kategorii: Sejm
      • Elementy należące do kategorii Sejm
      • Nazwa kategorii: Senat
      • Nazwa kategorii: Izba poselska
        • Elementy należące do kategorii Izba poselska
        • Nazwa kategorii: Skład: posłowie, deputowani, radcy stany
        • Koniec elementów należących do kategorii Izba poselska
        Koniec elementów należących do kategorii Sejm
      Koniec elementów należących do kategorii Władza ustawodawcza
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Armia do 1809 r.

R1FWlXWTVj34n1
Pieczęć ministra wojny księcia Józefa Poniatowskiego. 
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Kontyngent Księstwa ustalono na 30 tys. żołnierzy. Minister wojny sprawował jednoosobowo władzę administracyjno‑wojskową.

Umundurowanie żołnierzy oparte było częściowo na wzorach armii polskiej, a częściowo oddziałów napoleońskich oraz wojsk zaborców. Mundury we wszystkich pułkach ujednolicono dopiero w 1810 roku.

Gospodarka Księstwa Warszawskiego

Przemysł i handel Księstwa Warszawskiego znajdowały się w kryzysie, na co wpływ miały, między innymi, działania wojenne i przemarsze wojsk. Nie bez wpływu na gospodarkę Księstwa pozostawała również skostniała forma gospodarowania polskiej szlachty, która nie potrafiła odnaleźć się w nowych warunkach i nie rezygnowała
z pańszczyzny na rzecz pracy najemnej. Do kryzysu przyczyniło się także zamknięcie dróg eksportu, w tym obowiązująca blokada kontynentalna wobec Anglii, co hamowało eksport zboża i w efekcie pociągało za sobą spadek jego cen na rynku wewnętrznym.

Właściciele ziemscy, aby zapobiegać spadkowi stopy życiowej, zwiększali ciężary chłopskie. Chłopi z kolei, otrzymawszy wolność osobistą, mogli opuszczać dobra ziemskie, tym samym przyczyniając się do wzrostu bezrobocia w miastach. Dobrą koniunkturę miały tylko działy gospodarki produkujące na potrzeby wojska, w tym ci ziemianie, którzy potrafili dostosować się do zmienionych warunków gospodarczych, np. rozwijali hodowlę owiec, a wełnę eksportowali. Nie była to jednak skala masowa. Władze starały się wesprzeć przemysł poprzez gwarantowanie przywilejów dla rzemieślników, którzy osiedlą się w Księstwie. Rozwijano też zakłady rządowe, między innymi kopalnie i huty. Warunki te wpłynęły na rozwój miast. Sytuacja gospodarcza stała się więc dla jednych przyczyną do ruiny, innym dawała możliwość awansu.

Życie kulturalne

RwXzRm4paWgkX1
Konstanty Wolski (1762‑1810) - Konstanty Wolski, Nauka początkowego czytania, pisania i rachunków, Warszawa 1811. Kadrę nauczycielską kształciły dwa seminaria nauczycielskie - w Łowiczu i w Poznaniu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Powołanie do życia Księstwa Warszawskiego umożliwiło odbudowę polskiej kultury i szkolnictwa. W 1807 r. powołano Izbę Edukacyjną, która nawiązywała do tradycji Komisji Edukacji NarodowejKomisja Edukacji NarodowejKomisji Edukacji Narodowej. W ramach działalności Izby organizowano na nowo szkoły elementarneszkoła elementarnaszkoły elementarne (szkoły wiejskie i miejskie, dla chłopów i mieszczan), szkoły podwydziałowe (dwuletnie) i wydziałowe (trzyletnie) oraz szkoły średnieszkoła średniaszkoły średnie w miastach. W szkolnictwie przywrócono język polski. W kolejnych latach otwarto Szkołę Prawa (1808 r.) i Szkołę Lekarską (1810 r.). Rozwijała się także twórczość naukowa i literacka. W 1810 r. Izba EdukacyjnaIzba EdukacyjnaIzba Edukacyjna – wzorem KEN powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.

Podstawę prawną organizacji szkolnictwa elementarnego stanowiła ustawa z 1808 r. , która zapowiadała, że żadna wieś ani miasteczko nie może pozostać bez właściwej dla siebie szkoły. Wprowadzała obowiązek szkolny zarówno dla chłopców, jak i dla dziewcząt. Liczba szkół wzrosła kilkukrotnie. W roku 1811 wydany został opracowany według najnowszych ówcześnie osiągnięć edukacyjnych elementarz autorstwa Konstantego WolskiegoKonstanty WolskiKonstantego Wolskiego.

Ciekawostka

Po połączeniu Szkoły Nauk Administracyjnych i Szkoły Lekarskiej w roku 1816 powstał Królewski Uniwersytet Warszawski, pierwszy uniwersytet warszawski; został rozwiązany w 1831 r. w ramach represji po powstaniu listopadowym.

Napoleon a Księstwo Warszawskie

Rt42hwic784RY1
Marcello Bacciarelli, Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona w 1807 roku
Źródło: Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Napoleon nie tylko podyktował Polakom zapisy w konstytucji i kontrolował władze Księstwa poprzez rezydenta. Od momentu, kiedy rozeszły się jego drogi z Aleksandrem I, Napoleon narzucał władzom Księstwa Warszawskiego własną politykę i stawiał żądania. W pierwszych latach istnienia Księstwa stacjonowała w nim - na koszt Księstwa - armia francuska, a Napoleon nadawał swoim marszałkom dobra leżące w granicach Księstwa.

Pomimo swej ofiarności i zapału nie było ono [społeczeństwo polskie] jednak w stanie zaspokoić ogromnych przecież potrzeb armii francuskiej, walczącej z zaborcami Polski. Podprefekt powiatu gostynińskiego Teodor Dembowski w piśmie do Józefa Wybickiego z 19 maja 1807 r. wyrażał swoje niezadowolenie z postępowania francuskiego komisarza wojennego we Włocławku — pana Chambon, który w myśl rozkazów marszałka Davout przysłał 50‑osobowy oddział ściągający kontrybucję na potrzeby garnizonu Włocławka i III korpusu. Oddział ten zabierał nawet rzeczy niezbędne dla lazaretów w Dobrzykowie i Tokarach.(…)

Rekwizycje ze strony żołnierzy francuskich i polskich dały się również we znaki duchowieństwu. Świadectwem tego stanu rzeczy jest korespondencja dziekana gąbińskiego, którym był wówczas Leon Porzycki, proboszcz Osmolina. W liście jego z 17 marca 1807 r. czytamy: „Ustawiczny kwaterunek u siebie mam żołnierzy tak polskich jak i francuskich, którzy po kilka niedziel ciągle stali a chociaż wyśli to znowu przechodzący nocują. Toż samo i ksiądz Łemkowski w Gąbinie codziennie cierpi, wyjechać nawet ciężko z domu bo konie zabierają...”.

p1 Cytat za: J. Szczepański, Wojny napoleońskie na terenie powiatu gostynińskiego (1806-1812), Notatki Płockie 22/4-92, 1977, s. 47-48. Cytat za: mazowsze.hist.pl.

Cesarzowi Księstwo było potrzebne do realizacji dalszych celów. Był gotowy poświęcić je w negocjacjach z państwami zaborczymi, gdyby coś stanęło jego planom na przeszkodzie.

W 1809 r. po wojnie z Austrią terytorium Księstwa Warszawskiego zostało powiększone o część ziem zaboru austriackiego. Ostatecznie istniało zaledwie osiem lat - zostało zlikwidowane decyzją Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r.

Słownik

deputowani
deputowani

66 członków izby poselskiej Księstwa Warszawskiego wybieranych przez zgromadzenia gminne

unia personalna
unia personalna

związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego monarchę, prezydenta lub inny organ władzy przy zachowaniu przez te państwa odrębności prawnej, politycznej, a niekiedy także ustrojowej; Księstwo Warszawskie związane było unią personalną z Królestwem Saksonii, posiadało własną konstytucją, Sejm, rząd i armię, władcą Księstwa był król saski

Konstytucja 3 maja
Konstytucja 3 maja

ustawa zasadnicza regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów; uznaje się, że była drugą uchwaloną na świecie i pierwszą w Europie konstytucją spisaną; przestała w praktyce obowiązywać 24 lipca 1792 r., tj. od momentu przystąpienia Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej

konfederacja targowicka

wystąpienie magnatów Rzeczypospolitej w nocy z 18 na 19 maja 1792 r. w Targowicy (a faktycznie w kwietniu 1792 r. w Petersburgu); zawiązana w porozumieniu z carycą Katarzyną II przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja

Deklaracja praw człowieka i obywatela
Deklaracja praw człowieka i obywatela

dokument uchwalony 26 sierpnia 1789 r., zawierał program rewolucji francuskiej; wywodził się z nurtów oświecenia, był wyrazem zmian zachodzących we Francji

Rada Stanu
Rada Stanu

instytucja w Księstwie Warszawskim utworzona na wzór instytucji francuskiej, w jej skład wchodzili ministrowie, radcy i referendarze; Rada miała wspólnego z Radą Ministrów sekretarza oraz kancelarię; do kompetencji Rady Stanu należały m.in. przygotowywanie projektów ustaw, sądownictwo kasacyjne, kontrola rządu

Rada Ministrów
Rada Ministrów

w Księstwie Warszawskim składała się z sześciu ministrów (sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny, przychodów i skarbu, policji) oraz sekretarza stanu; jej prezesem został Stanisław Małachowski

referendarz
referendarz

funkcjonariusz pomocniczy Rady Stanu Księstwa Warszawskiego, zajmował się przygotowywaniem projektów o charakterze sądowym i administracyjnym

Kodeks Napoleona
Kodeks Napoleona

(łac. codex) francuski kodeks cywilny z 1804 r., opracowany za konsulatu Napoleona Bonapartego, który wywarł duży wpływ na szybkie tempo prac kodyfikacyjnych i niekiedy w nich uczestniczył. Kodeks realizował w zakresie prawa cywilnego idee rewolucji francuskiej. Oparty na zasadzie wolności osobistej jednostki, formalnej równości obywateli wobec prawa, wolności własności prywatnej, swobody umów, świeckiego charakteru małżeństwa, ślubów cywilnych; dopuszczał rozwody i poddawał sprawy małżeńskie sądownictwu powszechnemu. Był wielokrotnie nowelizowany, nadal obowiązuje we Francji.

Komisja Edukacji Narodowej
Komisja Edukacji Narodowej

właśc. Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca; centralny organ władzy oświatowej powołany przez sejm rozbiorowy w 1773 r. na wniosek Stanisława Augusta Poniatowskiego; pierwsze ministerstwo oświaty w Polsce i pierwsza tego typu instytucja w Europie; działalność KEN uznano za jedno z największych osiągnięć kulturalnych Rzeczypospolitej okresu oświecenia; jej patriotyczno‑obywatelskie wychowanie dało pozytywne efekty, szczególnie w dobie rozbiorów

szkoła elementarna
szkoła elementarna

w Księstwie Warszawskim trwała trzy lata; nawiązywała do tradycji szkół elementarnych I Rzeczypospolitej; program szkół wiejskich obejmował czytanie, pisanie, podstawy arytmetyki, w ostatniej (trzeciej) klasie wiadomości z higieny, rolnictwa, sadownictwa, pszczelarstwa i hodowli; w szkołach miejskich chłopcy zdobywali wiedzę z zakresu handlu i przemysłu, a dziewczęta – zajęć gospodarskich i „kobiecych”; nauczanie odbywało się w języku polskim

szkoła średnia
szkoła średnia

w Księstwie Warszawskim trwała sześć lat, miała charakter elitarny, przygotowywała do studiów lub działalności publicznej; w programie dominowały nauki neohumanistyczne, z uwzględnieniem łaciny i greki oraz języków nowożytnych – francuskiego i niemieckiego; w celu nadania szkole bardziej nowoczesnego charakteru wprowadzono także duży zakres przedmiotów realnych (matematyczno‑fizycznych)

Konstanty Wolski
Konstanty Wolski

(1762‑1810), pedagog, reformator metodyki nauczania w Księstwie Warszawskim, autor elementarza, redaktor Redakcji Ksiąg Elementarnych

Izba Edukacyjna
Izba Edukacyjna

naczelna państwowa władza oświatowa w Księstwie Warszawskim. Istniała w latach 1807‑1812 - kierował nią Stanisław Kostka Potocki, we współpracy ze Stanisławem Staszicem, Samuelem Bogumiłem Lindem, Onufrym Kopczyńskim i innymi osobistościami tego okresu. Celem Izby Edukacyjnej był przede wszystkim rozwój szkolnictwa elementarnego, aczkolwiek przykładano też wagę do rozbudowy szkolnictwa średniego.

Słowa kluczowe

Komisja Rządząca, konstytucja Księstwa Warszawskiego, Rada Stanu, Rada Ministrów, unia personalna, Kodeks Napoleona, Izba Edukacyjna, Księstwo Warszawskie

Bibliografia

J. Miziołek, Dzieje i tradycja, Warszawa, 2005.

J. A. Goclon, Polska na królu pruskim zdobyta, Wrocław 2002.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.