Filozofia poprzedza w dziejach wszystkie nauki, gdyż jako pierwsza starała się wypracować całościowy, racjonalny obraz świata. Trzy pierwsze wieki jej rozwoju umożliwyły jej dokonywanie analiz na wszelkich płaszczyznach ludzkiego namysłu, przez co stawała się dziedziną wszechogarniającą, choć bardzo nieuporządkowaną. To właśnie stąd wynikały dążenia filozofów do tego, aby podzielić ją na konkretne działy, z których każdy miał badać inne zagadnienia dotyczące rzeczywistości. Dzięki temu badania filozoficzne miały z jednej strony nabrać porządku, a z drugiej – dążyć do systematycznego uprawiania filozofii jako całości. Z tej perspektywy dążenia Arystotelesa jawią się jako udana i bardzo owocna próba podziału nauk filozoficznych, która przyjęła się w Likejonie i była powszechnie uznawana przez jego uczniów. Naczelną zasadą parcelacji zaproponowanej przez Stagirytę było rozróżnianie nauk pod względem ich zastosowania.

Podział Arystotelesa

Podział wprowadzony przez Arystotelesa wygląda następująco:

Nauki teoretyczne

Pod nazwą nauk teoretycznych kryją się te dziedziny ludzkiej wiedzy, które są uprawiane dla niej samej. Ich zgłębianie służy zatem zaspokojeniu czysto poznawczych, teoretycznych potrzeb ludzkiego intelektu, a nie wykorzystaniu wiedzy teoretycznej poprzez jej praktyczne zastosowanie. Możemy też powiedzieć inaczej: nauki teoretyczne tym różnią się od nauk praktycznych, że stanowią cel sam w sobie – nie muszą koniecznie posiadać zastosowania w życiu codziennym.

RjrTWuTwDNQLw1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To głowa dojrzałego mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Pierwszą z nich jest metafizykametafizykametafizyka (gr. Τtauὰ μmuεepsilonτtauὰ τtauὰ φphiυupsilonσsigmaιiotaκkappaά), pouczająca nas o tym, co jest ponad lub poza światem fizycznym. Uczy o życiu po śmierci, o tym, jak działa kosmos, czy też ogólnie o tym, co wymyka się wszystkim naukom fizycznym. Stagiryta uważał ją za najważniejszą i najdonioślejszą dyscyplinę filozoficzną, stąd jej częste określanie mianem „filozofia pierwsza”. Arystoteles nie poświęcił jej żadnego dzieła – dysponował jedynie obszernymi notatkami, którymi posługiwał się na wykładach. Notatki te zaginęły, przeszły burzliwą drogę, aż zostały odkryte przez Andronikosa z Rodos. Był on dziesiątym lub jedenastym scholarchą (dyrektorem) LikejonulikejonLikejonu. Uporządkował zapiski Stagiryty, po czym opatrzył je podpisem Τtauὰ μmuεepsilonτtauὰ τtauὰ φphiυupsilonσsigmaιiotaκkappaά. Stąd została upowszechniona nazwa „metafizyka”.

Kolejną istotną nauką teoretyczną jest fizyka (gr. φphiυupsilonσsigmaιiotaκkappaά), która zajmuje się opisem otaczającego nas świata, zmian w nim zachodzących i życia na ziemi. Odgrywa ona mniejszą rolę niż metafizyka, a w niektórych kwestiach jest to rola metafizyce służebna. Fizyka ogranicza się bowiem do świata poznawanego przez człowieka zmysłami. Możemy kolokwialnie powiedzieć, że fizyka dotyczy funkcjonowania świata, a metafizyka – wszechświata. Fizyce podporządkowane zostały wszystkie nauki ścisłe (które dzisiaj są samodzielnymi dziedzinami wiedzy), jak biologia, chemia, geografia i inne.

Jako przykład nauki fizycznej można podać psychologię, której przedmiotem jest dusza człowieka. Pewną trudność interpretacyjną sprawia dziś ustalenie, czy Arystoteles faktycznie uważał psychologię za osobną naukę teoretyczną. Wiadomo, że była dla niego częścią fizyki, ponieważ dotyczyła otaczającego nas świata (a dokładniej tego, jak poznaje go człowiek), ale rozważania z jej zakresu czasem wykraczały daleko poza fizykę. Ostatnią nauką teoretyczną jest matematyka (gr. μmuαalfaθthetaηetaμmuαalfaτtauιiotaκkappaός mathematikos), zajmująca się relacjami matematycznymi.

Nauki praktyczne

Do drugiego rodzaju nauk należą dyscypliny praktyczne (gr. πpiρrhoᾶξxiιiotaς, praxis), uprawiające wiedzę teoretyczną dla zastosowania w praktyce. Arystoteles wymienia ich dwa rodzaje. Pierwsza jest polityka (od gr. πpiόλlambdaιiotaς, polis, oznaczające greckie państwo‑miasto), która służy wychowaniu ogółu ludzi i ludności zamieszkującej dany kraj. Rozważa też takie zagadnienia, jak ustrój idealny lub prawość i sprawiedliwość społeczna przy ustalaniu praw. Drugą dyscypliną praktyczną jest etyka (gr. ἦθthetaοomicronς, ethos – zwyczaj, obyczaj), adresowana nie do ogółu ludzi, ale do jednostki. Poucza, w jaki sposób pojedynczy obywatele mogą się zachowywać etycznie i sprawiedliwie.

Nauki pojetyczne

Od greckiego terminu poiesis (πpiοomicronίηetaσsigmaιiotaς) oznaczającego tyle, co wytwarzanie, pochodzi nazwa trzeciego rodzaju nauk, czyli nauk pojetycznych. Dotyczą one tego rodzaju wiedzy technicznej (gr. τtauέχchiνnuηeta, technē – sztuka, rzemiosło, umiejętność), która jest niezbędna, aby wytwarzać konkretne przedmioty. Dlatego też Stagiryta ogólnie wymienia dwie nauki jako reprezentantki tej grupy. Pierwszą jest szeroko rozumiane rzemiosło, a więc fachowa wiedza dotycząca wytwarzania wszelakich przedmiotów. Drugą są ogólnie rozumiane sztuki piękne, a więc wszelka działalność artystyczna. Aby ją uprawiać, również należy posiadać fachową wiedzę z dziedziny danej sztuki.

Nauki pozostałe

Trójpodział nauk, jaki zaprezentował Arystoteles, nie wyczerpuje jednak całej ich gamy. Filozof wskazywał bowiem także inne dziedziny wiedzy ludzkiej, których nie można zaklasyfikować do żadnej z trzech wymienionych grup lub można je do nich kwalifikować tylko pod pewnymi warunkami. Dla porządku i przejrzystości wywodu wymienimy je w tym miejscu bez przyporządkowania do konkretnej grupy, nie zapominając jednak o funkcjach, jakie względem nich pełnią. Pierwsza jest logika (gr. λlambdaόγgammaοomicronς, logos – rozum, słowo, myśl). Nie należy ona do żadnego z trzech rodzajów nauk, ale towarzyszy każdej z nich. Logika niczego nie wytwarza (jak nauki pojetyczne) ani nie dotyczy działania praktycznego (jak nauki praktyczne). Nie ma jednak żadnej nauki mogącej funkcjonować bez logicznego myślenia i poprawnego wnioskowania. Zadaniem logiki jest rozkładanie wszystkich rozumowań na czynniki pierwsze, dokonywanie ich analizy (stąd synonimiczna nazwa – analityka), sprawdzanie ich logicznego powiązania i weryfikowanie naszego rozumowania względem stanu rzeczywistego. Druga jest retoryka (gr. ῥηetaτtauοomicronρrhoιiotaκkappaή) dotycząca tego, jak się pięknie wysławiać i przekonywać rozmówców lub słuchaczy do naszych racji i poglądów. Nie jest wiedzą praktyczną, lecz zdolnością wymagającą szkolenia. Z tej perspektywy retoryka okazuje się przydatna zwłaszcza w polityce i może być interpretowana jako jej część.

Możemy zatem stwierdzić, że od czasów Arystotelesowi współczesnych poszczególne domeny filozofii składają się na filozofię ogólnie rozumianą. Stagiryta zaprezentował i upowszechnił historycznie pierwszy podział dyscyplin filozoficznych, choć już w jego czasach znana był także inna parcelacja, zaproponowana przez szkoły hellenistyczne (stoików, epikurejczyków i sceptyków), dzieląca filozofię na trzy dziedziny: etykę, logikę i fizykę. Współcześnie zaś możemy mówić o sześciu tak zwanych klasycznych dyscyplinach filozoficznych, a więc tych dziedzinach wiedzy, które nie stały się niezależnymi naukami, a wespół stanowią ogólnie rozumianą filozofię. Należą do nich: etyka, estetyka, epistemologia, aksjologia, ontologia/metafizyka, antropologia filozoficzna, a oprócz nich uprawiane są filozofie dedykowane poszczególnym naukom szczegółowym (jak na przykład filozofia prawa, filozofia historii itp.) oraz konkretne dziedziny filozoficzne, dedykowane różnym naukom (takie jak etyka lekarska, moralność medycyny itp.).

Słownik