Kiedy staliśmy się nowocześni?

Społeczeństwo przednowoczesne, jak sama nazwa wskazuje, to taka formacja społeczna, która funkcjonowała przed „nowoczesnością”. Czym jest jednak nowoczesność?

Nowoczesność można definiować w sposób historyczny – wskazując daty i miejsca, które związane są z pojawieniem się tego zjawiska. Początków nowoczesności należałoby szukać w Europie Zachodniej pod koniec XVIII wieku. Związana jest bowiem z trzema wielkimi wydarzeniami historycznymi: powstaniem Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wielką Rewolucją Francuską oraz rewolucją przemysłową. Te dwa pierwsze wydarzenia polityczne ustanowiły podwaliny współczesnych państw narodowych opartych na demokracji przedstawicielskiej. Rewolucja przemysłowa zaś zmieniła zasadniczo sposób funkcjonowania gospodarki i spowodowała dynamiczny rozwój kapitalizmu.

R1RvlD53HHfvr1

Zdjęcie przedstawia francuskiego filozofa Augsta Comte'a. Jest to mężczyzna w starszym wieku. Ma krótkie włosy. Jego twarz jest owalna. Widoczne są na niej liczne zmarszczki. Mężczyzna jest ubrany w surdut, kamizelkę i koszulę.

Można również definiować nowoczesność, wskazując na konkretne cechy społeczeństwa. Auguste Comte, francuski filozof i założyciel współczesnej socjologii, wskazywał następujące zjawiska, które definiowały społeczeństwa nowoczesne:

• koncentracja siły roboczej w centrach miejskich;

• organizacja pracy zorientowanej na efektywność i zysk;

• zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych;

• pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami;

• rosnące kontrasty i nierówności społeczne;

• system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji.

Nowoczesność jest również silnie związana z oświeceniem – rozumianym jako pewien projekt filozoficzny. Projekt ten zakładał – w dużym skrócie – oparcie wiedzy na racjonalnej metodzie naukowej oraz odrzucenie uzasadnień społecznego porządku opartego na tradycji lub wierze.

W związku z tym „społeczeństwo przednowoczesne” to nazwa określająca te formacje społeczne, które funkcjonowały przed pojawieniem się nowoczesności. Jak łatwo zauważyć, określenie to nie jest tylko opisowe, lecz również wartościujące. „Nowoczesny” oznacza bowiem „rozwinięty”, czyli lepszy. W perspektywie promotorów nowoczesności i filozofów oświecenia nowa epoka miała przynosić postęp. Społeczeństwo przednowoczesne jest zatem definiowane z perspektywy i w porównaniu do czasów nowoczesnych. Warto jednak pamiętać, że takie postawienie sprawy powoduje, że nie jesteśmy w stanie uchwycić obiektywnych cech danej epoki.

Przed rewolucją przemysłową

Gatunek ludzki (Homo sapiens sapiens) pojawił się na świecie ok. 40 tys. lat temu. Od samego początku człowiek tworzył zbiorowości. Mówi się, że przed nastaniem nowoczesności funkcjonowały społeczeństwa tradycyjne. Termin ten obejmuje wiele różnych formacji społecznych.

Najprostszą formą jest społeczeństwo acefaliczne, czyli spójna grupa nieposiadająca żadnego centralnego ośrodka decyzyjnego. Są to te społeczeństwa, w których nie wykształciło się wodzostwo. Ich spójność gwarantowana jest przez system pokrewieństwa.

Innym typem jest społeczeństwo zbieracko‑myśliwskie, które charakteryzowało się koczowniczym trybem życia. Plemiona żyły na danym obszarze do czasu wyeksploatowania zasobów żywności. Władza i statut społeczny były silnie powiązane z płcią i wiekiem.

W wyniku „rewolucji rolniczej”, która miała miejsce ok. 5‑6 tysięcy lat temu, pojawiły się pierwsze osiadłe społeczeństwa rolnicze. Rozwój technologii umożliwił zwiększenie wydajności upraw oraz powstawanie trwałych osad. Powstawały też wtedy pierwsze zróżnicowania społeczne.

Przed nastaniem ery przemysłowej dominującym modelem, szczególnie rozpowszechnionym w Europie, był feudalizm. Ustrój ten nie tylko określał system gospodarczy, ale również system rządzenia. Feudalizm opierał się na lennie, czyli dobru (najczęściej ziemi), które było nadawane wasalowi przez seniora w zamian za służbę wojskową lub korzyści finansowe. Z systemem feudalnym związany był podział na stany: szlachtę, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopstwo.

Zmiana kulturowa

Świat społeczny podlega nieustannym zmianom – jedne formy pojawiają się, inne znikają. Taka obserwacja jest jednak banalna. Dużo trudniejszym zagadnieniem jest pytanie, w jaki sposób zmianę tę można nazwać i jak – o ile w ogóle – ocenić. Zagadnienie to stało się przedmiotem refleksji nie tylko filozofii, ale również socjologii czy antropologii kulturowejantropologia kulturowaantropologii kulturowej. Szczególnie ta trzecia dyscyplina jest tu warta uwagi, gdyż w sposób systematyczny badała i porównywała różne kultury i społeczności ludzkie.

Upraszczając, można powiedzieć, że w antropologii kulturowej dominowały dwa spojrzenia na zmianę kulturową: ewolucjonizmewolucjonizmewolucjonizm i dyfuzjonizmdyfuzjonizmdyfuzjonizm.

Ewolucjonizm to koncepcja, według której społeczeństwa rozwijają się zgodnie z jednym schematem. Oznacza to, że każde społeczeństwo przechodzi przez określone etapy: od prymitywnego do coraz bardziej rozwiniętego. Można dzięki temu porównać i ocenić społeczeństwa między sobą, jak również przewidzieć, w jakim kierunku będą się one zmieniać. Tkwi tutaj bardzo mocne założenie dotyczące idei postępu – optymistycznego przekonania, że wszelka zmiana prowadzi do powstawania coraz doskonalszych form. Założenie to było jednym z ważniejszych elementów filozofii pozytywistycznej, dominującej w Europie od połowy XIX wieku.

R1OFNA3rE0dCM1

Na zdjęciu widzimy amerykańskiego naukowca, ewolucjonistę Lewisa Morgana. To starszy mężczyzna. Jest lekko łysiejący, szpakowaty. Ma gęstą brodę i wąsy. Ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną wstążkę.

Innym stanowiskiem, które próbuje wyjaśnić zmianę kulturową, jest dyfuzjonizm. Dyfuzja jest procesem samoistnego rozprzestrzeniania się i przenikania elementów danej kultury. Dyfuzjoniści twierdzili, że nie ma jednego – tak jak chcieli ewolucjoniści – schematu, zgodnie z którym społeczeństwa się zmieniają. Badania empiryczne, na które powoływali się dyfuzjoniści, wskazywały, że zmiany te mają o wiele bardziej skomplikowany charakter. Szczególnie ciekawą kwestią jest sytuacja spotkania dwóch odmiennych kultur. Następuje tutaj wymieszanie różnych postaw, zachowań i zwyczajów, czego efektem mogą być nowe elementy. Przykładem może być włoska pizza – danie, które można znaleźć w restauracjach na całym świecie, ale które w każdym zakątku świata smakuje inaczej. Dzieje się tak, ponieważ ten element kultury włoskiej zawsze przeobraża się pod wpływem spotkania z innymi kulturami. W Polsce dostać więc możemy pizzę o smakach nawiązujących do naszej rodzimej kuchni.

Kim są barbarzyńcy?

Rv4fnq8wzL0eg1

Na zdjęciu przedstawiony jest Franz Boas, amerykański antropolog. Jest to mężczyzna w starszym wieku. Ma krótkie, proste włosy. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna ma długie wąsy. Uśmiecha się nieznacznie. Ubrany jest w garnitur, koszulę. Pod szyją ma muchę.

Różnice pomiędzy różnymi kulturami stanowiły zawsze pokusę waloryzacji. Starożytni Grecy utworzyli termin „barbarzyńca”, którym nazywali wszystkich niebędących Grekami. Barbarzyńcami byli więc dla nich ludzie obcy, prymitywni i niecywilizowani. Samo słowo „barbarzyńca” odnosić się miało do dźwięków „bar‑bar” – niezrozumiałych dla greków i wydających się im bezsensownymi. Grecy byli przekonani o własnej wyższości i o doskonałości swojej kultury.

Współcześnie mówi się zaś wiele o etnocentryzmieetnocentryzmetnocentryzmie. Jest to postawa polegająca na uznaniu własnego narodu lub grupy etnicznej za bardziej wartościową od innych. Często, jak pokazuje historia, etnocentryzm był źródłem wrogości lub wręcz nienawiści wobec innych kultur. W dziedzinie wiedzy wspomniany wyżej ewolucjonizm również był postawą etnocentryczną – oceniał bowiem rozwój danych społeczeństw, biorąc za kryterium wzorce i normy obowiązujące w kulturze zachodnioeuropejskiej.

Szczególną formą etnocentryzmu jest rasizm – ideologia powstała pod koniec XVIII wieku. Rasizm to zespół poglądów, który zakładał, że da się podzielić ludzkość na kilka typów – ras, a jedna z nich jest doskonalsza niż inna lub inne. Na ogół wyszczególniano cztery lub pięć takich typów w oparciu o kolor skóry lub inne cechy morfologiczne. Zgodnie z tym podziałem rasa biała (czyli europejska) miała być najdoskonalsza, a co za tym idzie – mogła wykorzystywać inne, gorsze rasy. Rasizm był więc ideologicznym uzasadnieniem podbojów kolonialnych. Wyniki współczesnych badań antropologicznych, a także osiągnięcia współczesnej genetyki, udowadniają, że klasyfikacje rasowe, powstałe w XIX wieku i wciąż jeszcze dominujące w ludzkiej wyobraźni, nie mają podstaw naukowych.

Relatywizm kulturowy

Czy jest w ogóle możliwe stworzenie uniwersalnego kryterium, które pozwoliłoby ocenić stopień rozwoju poszczególnych kultur i społeczeństw? Czy możemy uczciwie powiedzieć, że dana kultura jest lepiej rozwinięta niż inne? Uczciwość takiego kryterium polegałaby na tym, że jest ono obiektywne, co rozumiane jest jako wolne od uprzedzeń oraz niezależne od poznającego podmiotu. Niektórzy sądzą jednak, że nie istnieje wiedza – szczególnie ta dotycząca społeczeństw – która byłaby niezależna od społeczeństwa. Zawsze bowiem poznajemy i oceniamy z jakiejś perspektywy.

Takie stanowisko określane jest mianem relatywizmu kulturowegorelatywizm kulturowyrelatywizmu kulturowego. Zgodnie z tym poglądem nie jest możliwe obiektywne stwierdzenie, że dana kultura jest dobra lub zła – albo bardziej lub lepiej rozwinięta. Możemy oceniać daną kulturę, jedynie odwołując się do jej własnych wartości. Nasza własna kultura nie może być nigdy kryterium oceny kultury innej. Relatywizm, jako postawa metodologiczna, jest przyjmowany jako dominujący paradygmat metodologiczny współczesnych badań antropologicznych. Nakazuje on daleko idącą ostrożność w ocenie tego, co nam obce.

Słownik