Przeczytaj
Co stworzyli PlatonPlaton i ArystotelesArystoteles?
Zarówno Platon, jak i Arystoteles, byli twórcami systemów filozoficznych, czyli takich konstrukcji myślowych, które:
są tworzone wokół określonych zasadniczych idei;
poruszają podstawowe pytania filozoficzne;
stanowią całość myślową obejmującą podstawowe działy filozofii.
Rozważając w historii myśli los ważnych problemów metafizycznych, epistemologicznych, etycznych, często także ogólnych spraw polityki, logiki, dialektyki i retoryki, prawie zawsze dojdziemy do założeń Platona lub Arystotelesa.
Oba systemy, platoński i arystotelesowski, miały charakter syntez, co oznacza, że uwzględniały i w sposób dojrzały przetwarzały dorobek wcześniejszych filozofów. Zarówno w filozofii platońskiej, jak i w myśli Arystotelesa widoczne są wpływy presokratyków, zwłaszcza pitagorejczyków (koncepcja duszy) oraz Heraklita (wariabilizmwariabilizm) i Parmenidesa (niezmienność bytu). System Arystotelesa był budowany na gruncie już istniejących pytań i rozstrzygnięć platońskich.
Obu filozofom była także właściwa postawa optymizmu poznawczego, czyli przekonanie, że rzeczywistość jest poznawalna. Platonizm i arystotelizm powstały w klasycznym okresie rozwoju kultury greckiej (V–IV wiek p.n.e.) i torowały drogę późniejszej filozofii europejskiej oraz stanowiły dla niej punkt odniesienia.
Jak pisali?
Obaj filozofowie tworzyli w inny sposób. Platońskie dialogi charakteryzuje poetycki język i bogactwo metafor, z kolei twórczość Arystotelesa (zwanego także StagirytąStagirytą) cechuje maksymalna troska o logiczność wywodu i precyzyjne definicje pojęć. Potoczystość dzieł platońskich ustępuje natomiast w arystotelizmie wywodom podporządkowanym przyjętym przez autora podziałom i klasyfikacjom. O czym mogą nam mówić odmienności stylu? Chociażby o różnicach tkwiących w intelektualnym ukierunkowaniu obu filozofów, często obrazowanym fragmentem fresku Rafaela SantiRafaela Santi Szkoła ateńska, który możesz zobaczyć poniżej.
Co może oznaczać uniesiona w górę ręka Platona? Zdaje się on sugerować, że to, co dla człowieka najważniejsze, znajduje się „tam”, poza światem zmysłowym. Z kolei ręka Arystotelesa, wyciągnięta poziomo, może oznaczać, że człowiek przede wszystkim powinien zwrócić się ku temu, co jest „tutaj”, w obrębie świata zmysłowego. Należy jednak pamiętać, że filozofia Stagiryty dąży raczej do zrównoważenia obecności obu „światów”, niż do skierowania człowieka wyłącznie ku temu, co zmysłowe.
Aby przybliżyć znaczenie obu systemów i relacje między nimi, posłużmy się przykładem jednego problemu. Chodzi o możliwość uzyskiwania wiedzy ogólnej i pewnej, który jest jednym z najważniejszych problemów w filozofii. Trudno się temu dziwić, gdyż filozofia tak naprawdę wyrosła na pragnieniu takiej wiedzy. Zarówno Platon, jak i Arystoteles zajmowali się tym problemem. Co ich różniło? Zastanawiali się, jaki byt należy uczynić przedmiotem dociekań, aby zaowocowały one wiedzą ogólną.
Otóż według Platona wiedza właściwa – w odróżnieniu od mniemania – ma za przedmiot to, co niezmienne. Przedmiotem takiej wiedzy są niematerialne, samodzielne, niezależne od rzeczy zmysłowych, istniejące wiecznie idee.
To, co ogólne i niezmienne, i stanowi przedmiot nauki, nie istnieje oddzielnie od bytu materialnego, lecz tkwi w każdym bycie jako jego gatunkowa istota – powie z kolei Arystoteles.
O czym pisał Platon?
Platon w dziejach filozofii był patronem tych myślicieli, którym bliski był obraz rzeczywistości jako hierarchicznego porządku bytów, z ideą Dobra na czele. Taki motyw widoczny jest zarówno w jego metafizycemetafizyce, jak i epistemologiiepistemologii. W metafizyce występuje w postaci teorii ideiidei jako transcendentnychtranscendentnych bytów doskonałych, z których wszystko inne czerpie swoje istnienie i sens. W epistemologii zaś uwidacznia się w rozumieniu poznania jako czysto intelektualnego kontaktu ze światem idei, co owocuje wiedzą ogólną i niewzruszalną.
Można powiedzieć, że Platon odkrył dla kultury europejskiej dualnośćdualność niematerialnego, obiektywnego świata idei oraz wtórnego świata rzeczy materialnych. Na tej drodze określił też warunki zdobywania wiedzy rozumnej, ogólnej i pewnej. Dlatego doktrynę Platona i doktryny pokrewne nazywa się niekiedy obiektywnym idealizmemidealizmem. W nawiązaniu do poglądów Platona rozpoczął się w średniowieczu spór o istnienie powszechników, tzw. spór o uniwersaliauniwersalia (czyli o to, czy i jak istnieją przedmioty ogólne), który przetrwał do naszych czasów.
Z kolei na gruncie teorii poznania platonizm nazywany jest racjonalizmem epistemologicznymracjonalizmem epistemologicznym lub aprioryzmemaprioryzmem, gdyż filozof ten przyznał rozumowi pierwszoplanową rolę w poznaniu na niekorzyść doświadczenia zmysłowego. Poznanie – według Platona – jest przypominaniem sobie (anamnezaanamneza) treści wrodzonych, z którymi człowiek przychodzi na świat (natywizmnatywizm).
Powyższe treści Platon formułował często w formie alegorii – np. jaskini, rydwanu, słońca, które stanowią trwałe motywy kultury. Obecność metafor jest dla platońskiego stylu naturalna. Często sięgał po nie, aby zilustrować np. obraz losów nieśmiertelnej duszy i usytuowania człowieka wobec bytu, obraz najwyższej idei – Dobra itp. Przykładem może być próba literackiego uchwycenia idei piękna w dialogu Uczta:
Uczta[...] on ogląda piękno wieczne, które nie powstaje i nie ginie, i nie rozwija się ani nie więdnie, ani nie jest z jednej strony piękne, a z drugiej szpetne, ani raz tylko takie, a drugi raz odmienne, ani takie w porównaniu z czymkolwiek, a z czym innym inne, ani też dla jednego piękne, a dla drugiego szpetne. I nie ukaże mu się piękno niby twarz albo ręce jakie, lub jakakolwiek cząstka cielesna, ani jako słowo, ni wiedza jakakolwiek, ani jako cecha jakiegoś, powiedzmy, stworzenia, ni ziemi, ni nieba, ani czegokolwiek innego, tylko piękno samo w sobie niezmienne i wieczne.
Źródło: Platon, Uczta, tłum. W. Witwicki, s. 211.
Zwróć uwagę na to, że autor w przeważającej mierze operuje określeniami negatywnymi (czym idea nie jest), tak jakby język nie znajdował pojęć wystarczających do wyrażenia pełni przedmiotu.
O czym pisał Arystoteles?
Zarówno metafizyka, jak i epistemologia Arystotelesa tworzone były w nawiązaniu do myśli platońskiej i podejmowały analogiczne pytania. Towarzyszyło im jednak przekonanie, że człowiek powinien zwrócić się poznawczo ku światu empirycznemu.
Arystoteles uważał, że świat składa się z jednostkowych obiektywnie istniejących rzeczy, które posiadają cechy ogólne (gatunkowe) i połączone są relacjami przyczynowymi. Odrzucił on platoński dualizm idei i rzeczy. Uznał, że istnieją samoistne rzeczy (substancje), które są złożeniem materii, czyli tego, co jest określane, oraz formy, czyli tego, co materię określa. Stanowisko to nazywa się hylemorfizmemhylemorfizmem.
W teorii poznania Arystoteles odsunął platońską teorię racjonalizmu epistemologicznego na rzecz umiarkowanego empiryzmu. Poznanie według niego przebiega w dwóch etapach: empirycznym, które polega na gromadzeniu wrażeń zmysłowych, i racjonalizacji zebranego materiału w postaci pojęć ogólnych. Dopiero stopniowe poznanie rzeczy prowadzi, zdaniem Arystotelesa, do wykroczenia poza nie i poznania Absolutu – bytu duchowego, nadzmysłowego. Dlatego epistemologiczne stanowisko Arystotelesa nazywamy umiarkowanym empiryzmemempiryzmem lub aposterioryzmemaposterioryzmem.
Forma, wespół z materią, przyczyną sprawczą oraz celem, są podstawą wyjaśnienia powstania i budowy rzeczy. Dopiero stopniowe poznanie rzeczy prowadzi, zdaniem Arystotelesa, do wykroczenia poza nie i poznania Absolutu – bytu duchowego, nadzmysłowego.
Dzięki tym założeniom Arystoteles stał się patronem tych filozofów, którzy cenili wiedzę empiryczną. Uwidacznia się to np. w jego dociekaniach biologicznych, a także w obrębie etyki (rozumienie dobra i szczęścia) czy polityki (koncepcja państwa). Arystoteles często podążał do celu wytyczonego przez Platona, aczkolwiek ścieżką, którą już wytyczał on sam.
Arystotelesowi zawdzięczamy klasyfikację wiedzy i znakomity rozwój logiki. Zawdzięczamy mu również tzw. zasadę złotego środka, mówiącą, że w życiu należy zachować rozumny umiar i wewnętrzną równowagę, unikać zaś skrajności.
Z perspektywy historii: Platon
Jeśli spojrzeć na historyczne znaczenie platonizmu, to ujrzymy olbrzymi obszar jego wpływów. Obejmuje on – terytorialnie – basen morza Śródziemnego, tereny łacińskiego Zachodu, m.in. szkołę aleksandryjską, oraz inne szkoły platońskie kultury śródziemnomorskiej, neoplatonizm PlotynaPlotyna, pierwszy system filozoficzny chrześcijaństwa stworzony przez Aureliusza AugustynaAureliusza Augustyna, filozofów średniowiecza aż do XIII wieku, filozofię renesansu rozwijaną m. in. w Akademii FlorenckiejAkademii Florenckiej oraz niektóre współczesne kierunki filozofii. Można powiedzieć, że rozważając jakiekolwiek kwestie filozoficzne trudno nie nawiązać do Platona, co wyraził brytyjski filozof A. N. Whitehead w twierdzeniu, że cała filozofia europejska to przypisy do Platona
.
Z perspektywy historii: Arystoteles
Równie trudno wyobrazić sobie filozofię bez arystotelizmu. Jego dzieła były czytane i komentowane do schyłku starożytności. Później, od VI do XI wieku, był znany głównie z prac logicznych, od wieku XI natomiast, za pośrednictwem kultury arabskiej – przede wszystkim prac Al‑Farabiego i Awerroesa – rozpoczął się proces przyswajania całości jego dzieła przez Europę chrześcijańską. Obecny był także w filozofii bizantyjskiej.
Szczytowe osiągnięcie recepcji arystotelizmu stanowiło stworzenie na jego gruncie drugiego systemu filozofii chrześcijańskiej przez Tomasza z AkwinuTomasza z Akwinu. Tomizm dominował w kulturze filozoficznej do XV wieku, a w postaci neotomizmu odrodził się w wieku XX. Z kolei renesans przyniósł zainteresowanie pismami przyrodniczymi Stagiryty. W czasach nowożytnych oraz współcześnie arystotelizm nie przybiera kształtu odrębnej szkoły, ale propozycje teoretyczne wypracowane na jego gruncie są nadal ważną składową myśli filozoficznej. Dzieła Arystotelesa odegrały ważną rolę w kształtowaniu polskiego języka filozoficznego dzięki przekładom dokonanym w XVII wieku przez Sebastiana Petrycego.
O filozofii Platona i Arystotelesa przeczytasz m.in. w e‑materiałach:
Platon w służbie idealizmu
Dualizm Platona
Idealizm Platona jako system filozoficzny
Platońska wizja świata idealnego
Mit jaskini – analiza tekstu źródłowego
Świat materialny i świat idei
Symbolika zawarta w dziełach Platona
Ontologiczny kontratak Arystotelesa – substancja
Hylemorfizm Arystotelesa
Metafizyka Arystotelesa. Substancja – charakterystyka
Dyscypliny filozoficzne wg Arystotelesa
Logika w służbie chrześcijaństwa – św. Tomasz i Arystoteles. Pojęcia hierarchii bytów, istoty i istnienia
Neoplatonizm św. Augustyna
Słownik
Accademia Platonica, renesansowa szkoła filozoficzna założona w 1492 r. we Florencji, ośrodek komentowania i edytowania dzieł Platona. Miejsce spotkań i dyskusji. Z Akademią florencką byli związani m.in. Giovanni Pico della Mirandola, Leon Battista Alberti, Wawrzyniec Wspaniały, Donato Acciaiuoli oraz Angelo Poliziano
(gr. anamnesis – przypominanie) pojęcie z platońskiej teorii poznania wyjaśniające, w jaki sposób człowiek zdobywa wiedzę, która nie pochodzi z poznania zmysłowego; anamneza to przypominanie sobie przez człowieka wiedzy o ideach, które jego dusza oglądała przed połączeniem się z ciałem
(gr. duo – dwa, podwójny, łac. dualis) w ontologii: pogląd mówiący, że istnieją tylko dwa rodzaje substancji – np. duch i materia; dualizm antropologiczny Platona głosi, że człowiek nie jest psychofizyczną jednością, ale rezultatem połączenia dwóch substancji – duszy i ciała
(gr. empeiría – doświadczenie) stanowisko epistemologiczne, zgodnie z którym wyłącznym lub głównym źródłem wiedzy jest doświadczenie
(gr. episteme – wiedza, umiejętność, zrozumienie) dziedzina filozofii zajmująca się poznaniem i jego granicami
(gr. hyle – materia, morphe – kształt) pogląd uznający, że każda substancja (rzecz) składa się z czynnika biernego, określanego – materii – i czynnika aktywnego, określającego – formy.
(gr. idein – widzieć) według Platona: byt niematerialny, prawdziwy i niezmienny, poznawany za pomocą intelektu
idealizm, (gr. eidos – to, co widziane, kształt) kierunek głoszący, że podstawową realnością są idee, natomiast świat materialny jest bytem wtórnym, pochodnym
(gr. meta ta physika – to, co jest po fizyce) dział filozofii zajmujący się bytem jako takim i jego podstawowymi własnościami
(łac. nativus – wrodzony) pogląd w epistemologii, zakładający, że w ludzkim umyśle istnieje wrodzona wiedza, poprzedzająca doświadczenie zmysłowe. Natywizm bywa też nazywany racjonalizmem genetycznym
lub: aprioryzm – stanowisko, zgodnie z którym rozum jest niezależnym od doświadczenia, właściwym i skutecznym źródłem poznania. Stanowisko przeciwstawne do empiryzmu epistemologicznego (aposterioryzmu)
przydomek Arystotelesa pochodzący od miejsca urodzenia – greckiego miasta Stagira
nurt filozofii neoplatońskiej rozwijający się między III a VII wiekiem n.e. w Aleksandrii. Myśliciele związani ze szkołą aleksandryjską to m.in. Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Didym Ślepiec oraz Cyryl z Aleksandrii
(łac. transcendens – przekraczający) wieloznaczny termin filozoficzny, tutaj znaczy: istniejący poza światem dostępnym zmysłom
(łac. universalis – odnoszący się do ogółu, całości) odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych, mające cechy wspólne danej klasie przedmiotów konkretnych, np. człowiek w ogóle (a nie człowiek jako jednostka)
(łac. variabilis – zmienny) występująca w wielu nurtach filozoficznych, wywodząca się od Heraklita z Efezu teoria, która głosi powszechną i ciągłą zmienność wszystkiego, co istnieje. U Heraklita obrazem tej teorii była rzeka: Panta rhei kai ouden menei – wszystko płynie i nic nie pozostaje takie samo