Co to jest duch?

Najważniejszym pojęciem, na którym Hegel zbudował swój system filozoficzny, jest pojęcie ducha. Bez jego poprawnego zrozumienia nie będziemy w stanie przejść do rozważań bardziej szczegółowych. Otóż duch jest wszechogarniającym podmiotem i tym, co zawiera w sobie historię stawania się wszechświata. Pozostaje wewnętrzną jednością, jednak przejawia się w trzech formach, a każda z nich manifestuje się na odmienne sposoby. Brzmi to nieco skomplikowanie, a zatem wyłóżmy te zagadnienia w nieco łatwiejszy sposób.

RTa9PRyRR8Qnj1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest on lekko łysiejący, szpakowaty. Jego włosy są zaczesane na twarz. Jego twarz jest pociągła. Widać na niej liczne zmarszczki i opuchliznę pod oczami. Mężczyzna ubrany jest w futro z kołnierzem. Ma surdut i koszulę ze stójką. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Hegel wymienia trzy formy ducha, z których najniższą jest duch subiektywny. Możemy powiedzieć, że jest nim po prostu każdy pojedynczy człowiek. Albo też, wyrażając się precyzyjniej, słownictwem bardziej współczesnym: duch subiektywny to jednostkowa jaźń każdej duszy ludzkiej. Jako człowiek jestem po prostu duchem subiektywnym – wytwarzam w swym umyśle swój własny, niepowtarzalny świat, który składa się z moich własnych, niematerialnych ideiideaidei, czyli wyobrażeń konkretnych rzeczy, przedmiotów, ludzi. Człowiek nie jest jednak w stanie żyć w pojedynkę, stąd jego wręcz instynktowne dążenie do uspołecznienia się i życia w zbiorowości. Jednostki łączą się więc w rodziny, społeczności, narody, które są czymś więcej niż tylko wymierną, arytmetyczną sumą jednostek. Tworzą bowiem wspólnotę wartości, przekonań, tradycji itd. Formą ducha, która stanowi tak rozumiane zrzeszenie duchów subiektywnych (a więc zrzeszenie będące czymś więcej, niż tylko sumą jednostek) nazywa Hegel duchem obiektywnym. Rodzina, społeczność, a w szczególności naród, to tylko nazwy różnych sposobów manifestowania się ducha obiektywnego.

Naturalne wydaje się zatem pytanie: skoro pewne konkretne duchy subiektywne wespół tworzą ducha obiektywnego, to czym jest ogół wszystkich istniejących duchów subiektywnych? Na tak postawione pytanie można odpowiedzieć, że jest to duch absolutny. O tym duchu Hegel często wyraża się po prostu słowami „duch”, „rozum”, „AbsolutAbsolut (Heglowski)Absolut”, traktując jako oczywisty fakt, że ma na myśli właśnie ducha absolutnego. Aby dobrze zrozumieć, czym jest ten duch, musimy podkreślić, że jest czymś więcej, niż tylko sumą wszystkich istniejących duchów subiektywnych. Duchy subiektywne i duchy obiektywne są bowiem duchami skończonymi, duch absolutny zaś jest duchem nieskończonym. Duchy subiektywne stanowią agregat, konglomerat, wspólnotę, która jako wyższa całość jest duchem absolutnym.

RpYAjL34w30lD

Grafika przedstawia cztery dłonie. Od dołu widoczne są dłonie kobiece, wyciągnięte w geście prośby - otwartą dłonią ku górze. Powyżej nich znajdują się męskie dłonie, które ukazują wskazującymi palcami na błyszczącą kulę.

Podkreśliliśmy, że jest to duch nieskończony, a to oznacza, że stanowi nie tylko sumę duchów subiektywnych, które tworzą w swych umysłach swe własne światy. Jest on bowiem także ogólnie ujmowanym rozumem, w pełni świadomym swej istoty i swej wolności, który na mocy racjonalnych praw czyni z siebie samego to, czym powinien być. Ujmując to zagadnienie prościej i nieco przewrotnie, możemy stwierdzić, że Absolut urzeczywistnia samego siebie, tworząc rzeczywistość. Świat jest wobec tego urzeczywistnionym duchem absolutnym, stanowiącym nie tylko wyższą sumę duchów subiektywnych, które wespół tworzą jego istotę. Ujmując tę kwestię jeszcze inaczej – człowiek jest skończoną i ograniczoną jaźnią, zaś jaźnie wszystkich ludzi stanowią wszechogarniającą, nieskończoną wszechjaźń boską.

Dopiero po tym skrótowym opisie pojęcia ducha i zarysowaniu głównych relacji pomiędzy jego trzema formami możemy przejść do rozważań, jak w kontekście powyższej koncepcji Hegel rozpatruje zagadnienia państwa, sztuki, filozofii czy religii. A są to ujęcia nader oryginalne, które dopełniają jego filozofię ducha.

Państwo w ujęciu Hegla

Duch subiektywny i duch obiektywny stanowią więc formy ducha skończonego. Duch subiektywny manifestuje się jako jednostka ludzka, jako człowiek. Duch obiektywny manifestuje się jako wspólnota duchów subiektywnych – rodzina, społeczność, społeczeństwo, naród, instytucje międzynarodowe. Duch subiektywny wytwarza swój wewnętrzny świat złożony z idei, które pojawiają się w jego umyśle. Duch obiektywny również w pewien sposób „wytwarza świat” – jest to zarówno „świat zewnętrzny”, a więc podyktowany warunkami empirycznymi, takimi jak realia geopolityczne, historyczne, nawet klimatyczne, ale jest to także „świat wewnętrzny”, oparty na języku, przekazach historycznych, tradycji, kulturze, religii, wspólnych wartościach moralnych itd.

RLWcemGnrFGBi1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę Temidy. To młoda kobieta trzymająca w prawej, uniesionej dłoni wagę szalkową. W lewej ręce trzyma opuszczony miecz. Kobieta ma zamknięte oczy.

Nie ulega przy tym wątpliwości, że dla Hegla najważniejszą manifestacją ducha obiektywnego jest naród. Czytając dzieła mistrza berlińskiego odnosi się nieodparte wrażenie, że to właśnie w narodzie widzi „pełnię” ducha obiektywnego, a więc taki rodzaj wspólnoty, który stanowi zamkniętą, wręcz organiczną całość. Naród, oprócz takich czynników, jak tradycja, kultura, język i inne spośród już wymienionych, wytwarza także to, co najpełniej ukazuje stopień jego rozumnego rozwoju, a więc prawodawstwo. System prawny, który tworzy, przyjmuje i którego przestrzega dany naród, wydaje się być najlepszym wskaźnikiem stopnia jego rozwoju, a więc rozumności. To właśnie system prawodawczy reguluje sposób funkcjonowania całości, a także wyznacza jednostce jej miejsce, zakres swobód obywatelskich oraz nakłada na nią pewne powinności wobec ogółu. Prawo jest zatem zbiorem norm funkcjonowania narodu jako państwa. Czym zatem jest państwo? Państwo jest przejawem najwyższej samoorganizacji narodu.

Á propos kategorii państwa wspomnieliśmy o pojęciach wolności i rozumu, które są niezbędne do poprawnego zrozumienia zarówno Heglowskiej filozofii politykifilozofia politykifilozofii polityki, jak i filozofii dziejów. Otóż wolność i rozumność są niezbywalnym cechami ducha. Ten jednak, jak już wiemy, przejawia się w trzech formach. Duch nieskończony, czyli absolutny, jak wskazuje sama nazwa, jest niczym nieuwarunkowany, absolutnie wolny i w pełni rozumny. Jego rozumność uświadamia mu własną wolność, bycie wolnym zaś sprawia, że jest pełnią rozumu – te dwa czynniki są ze sobą nierozerwalnie połączone. Natomiast człowiek, będący duchem subiektywnym, a więc skończonym, musi dopiero uświadomić sobie swoją wolność i rozumność. Duch absolutny jest pozaczasowy, jednak duchy subiektywne, z których składa się jego istota, potrzebują czasu, aby w pełni zrealizować przynależne im idee rozumności i wolności. Stąd właśnie bierze się fenomen historii. Jej sensem i celem jest stopniowe uświadomienie i realizacja tych dwóch idei, które przynależą człowiekowi, będącemu również pewną formą ducha. Historia jest zatem dla człowieka pochodem ku wolności i rozumowi, a więc procesem racjonalnym i koniecznym, który musi się dokonać, aby doszedł on do pełni swej istoty. Dla pozaczasowego Absolutu historia stanowi niejako „zwierciadło”, w którym może się on „przeglądać”, obserwując tym samym swą własną wolność i rozumność jako rozpisaną w czasie, który jego samego bezpośrednio nie dotyczy.

R1QACA33zjJxN1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma niewielki nos i wysokie czoło. Na jego twarzy widać bruzdy od nosa po usta. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są proste, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Historiozofiahistoriozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)Historiozofia Hegla dzieli się na cztery epoki. Rozpoczyna się od czasu dzikich ludów Wschodu, u których wolność i rozumność dopiero „kiełkowały”, gdyż wśród nich wolny był tylko despota, którego wola stanowiła powszechnie panujące prawo. Drugim etapem był okres antycznej Grecji. Grecy przejęli te dwie idee i dalej je rozwijali – tworzyli sztukę, filozofię i naukę, wolnością cieszyli się zaś wszyscy ludzie, poza niewolnikami, których zasadniczo nawet nie postrzegano jako ludzi. Okresem trzecim był oczywiście Rzym, który podbił Grecję, lecz także kontynuował jej osiągnięcia. W Rzymie pełną wolnością cieszyli się jednak tylko arystokraci. Na gruzach Rzymu swe państwa wniosły plemiona, które napłynęły z Azji, zwłaszcza Germanie, którzy przejęli jego główne osiągnięcia. To za ich sprawą wolność i rozumność osiągną pełnię swojej realizacji we współczesnym Heglowi Królestwie Prus. Prusy stworzą bowiem najbardziej racjonalne prawo, które zapewnia wszystkim prawdziwą wolność, dodatkowo zabezpieczoną przez naukę moralną, jaka wynika ze zreformowanego chrześcijaństwa, czyli protestantyzmu niemieckiego.

W ten sposób przechodzimy od Heglowskiej filozofii dziejów do Heglowskiej filozofii polityki. Hegel bowiem, będący od zawsze zwolennikiem silnego państwa, widział w swoim własnym kraju spełnienie idei państwa idealnego. Prusy okazywały się w jego oczach państwem, które było w stanie zagwarantować wszystkim swym obywatelom niezbywalne prawa i wyznaczyć im granicę jednostkowej wolności. Filozof podzielał dość powszechne przekonanie, że prawdziwa wolność nie jest nieskończona, gdyż w takim razie byłaby anarchią lub warcholstwem. Wolny w sposób nieograniczony może być jedynie duch absolutny, będący jedynym rodzajem ducha nieskończonego. Wolność ducha skończonego, a więc subiektywnego, czyli każdego człowieka, musi mieć swe granice tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego człowieka. Rozumne państwo musi zaś w swoim systemie prawodawczym regulować te kwestie. Państwo pruskie, jako urzeczywistnienie państwa idealnego, osiągnęło pod tym względem perfekcję.

Określiliśmy więc, jaka jest relacja państwa względem jednostki, wskażmy teraz, jaka jest relacja jednostki względem państwa. Otóż jednostka winna jest swemu państwu bezwzględne posłuszeństwo. Państwo gwarantuje jednostce wolność i zabezpiecza jej interesy dzięki rozumnemu prawu, a zatem jednostka, dla dobra zarówno swojego, jak i ogółu, musi być swemu państwu bezwzględnie posłuszna. Musi być gotowa ponosić na rzecz państwa wszelką ofiarę, wliczając w to własne życie.

Podsumujmy zatem, czym zdaniem Hegla jest państwo. Otóż państwo jest przejawem najwyższej samoorganizacji narodu, czyli najdoskonalszej formy ducha obiektywnego. Państwo jest gwarantem zachowania idei rozumności i wolności, przynajmniej w takim stopniu, w jakim te dwie idee zostały rozwinięte przez naród. Państwo jest więc depozytariuszem losu i życia każdej jednostki, jaka wchodzi w skład narodu.

Sztuka, religia i filozofia w ujęciu Hegla

R1LxnSe96CBVn1

Zdjęcie przedstawia kobietę siedzącą w pozycji Kwiatu Lotosu na pomoście, nad wodą. Kobieta jest odwrócona do widza tyłem. Przed nią rozciąga się tafla wody. Na jej brzegach widać bujną roślinność.

Manifestacją ducha subiektywnego jest pojedynczy człowiek. Najdoskonalszą manifestacją ducha obiektywnego jest naród, zaś najwyższym przejawem jego samoorganizacji – państwo. Jak jednak kwestia manifestacji i realizacji przekłada się na zagadnienie ducha absolutnego? Jak wspomnieliśmy, ten najogólniej rozumiany duch jest wszechobejmującym podmiotem, historią stawania się wszechświata, co oznacza tyle, że jest całością wszelkiego stworzenia, najogólniej rozumianym istnieniem i wszelkim stawaniem się. Wspomnieliśmy też, że Absolut, wiedziony prawami rozumu i wolności, sam urzeczywistnia się jako (nomen omen) rzeczywistość. Manifestacją ducha absolutnego jest więc po prostu świat ogólnie rozumiany, wraz z żyjącymi na nim ludźmi (duchami subiektywnymi).

R1TqmrfOqvY8y1

Grafika przedstawia wierzchołki gór osnute mgłą. Ponad nimi jest ciemne niebo, pełne gwiazd.

Sztuka najogólniej rozumiana stara się wyrazić Absolut, a więc odwzorować, ukazać całość stworzenia. Mówimy tutaj o sztuce ogólnie rozumianej, gdyż każda ze sztuk czyni to w podobny, acz nieco odmienny sposób, a każde dzieło sztuki odnosi się do konkretnego przedmiotu. Nie chodzi jednak o szczegółowe dzieła sztuki, lecz o dążenie sztuki rozumianej jako całość ludzkich wysiłków estetycznych i artystycznych. Tak rozumiana sztuka, jako chęć oddania konkretnych przedmiotów świata materialnego i niematerialnego, dotyczy rzeczywistości jako całości, a więc właśnie Absolutu. Religia (objawiona) oddaje Absolutowi cześć. W znaczeniu religijnym pojęcia Absolut i Bóg występują jako synonimy. Oddawanie czci Bogu jako Istocie najwyższej i Twórcy wszechrzeczy jest bowiem niczym innym, jak oddawaniem czci Absolutowi. Poczynione zastrzeżenie, że mowa tutaj o religii objawionej, a nie religii w ogóle, bierze się oczywiście stąd, że bywają religie pierwotne, nieskomplikowane wierzenia, takie jak animizm, animatyzm czy totemizm, które w żaden sposób nie odnoszą się do pojęcia Absolutu, gdyż zwyczajnie ono w nich nie występuje. Z kolei trzecia sfera ludzkiej aktywności to szeroko rozumiana filozofia, czyli najogólniej rozumiana nauka. Każda nauka szczegółowa posiada swój przedmiot badań, zaplecze terminologiczne i metody badawcze, jednak nauka ogólnie rozumiana, tak samo zresztą jak filozofia, ma w zasadzie jeden, konkretny cel. Jest nim próba racjonalnego przeniknięcia i zrozumienia rzeczywistości, a więc uchwycenia istoty Absolutu.

Słownik