Koncept

Termin „koncept” wywodzi się z antyku. W pierwotnym znaczeniu był pojęciem związanym z teorią powstawania dzieła literackiego i oznaczał ogólny zamysł dzieła ze wszystkimi środkami mogącymi pomóc w jego realizacji. Z czasem wykształciło się nowe znaczenie konceptu jako trafnej, celnej myśli, która miała być istotą danego utworu. Celem konceptu było dotarcie do pewnej konkluzji, prawdy w zaskakujący i kunsztowny sposób. Choć pojęcie konceptu wywodzi się ze starożytności, konceptyzmkonceptyzmkonceptyzm jako kierunek w literaturze rozwinął się w pełni dopiero w twórczości XVI i XVII wieku i jest związany z estetyką manierystycznąmanieryzmmanierystyczną oraz barokową.

W sztuce manierystycznej, głównie w malarstwie, rozwinęły się nowe tendencje, odsuwając w cień założenia sztuki renesansowej. Nastąpiło zerwanie z ideałami ładu i harmonii na rzecz skomplikowanych form, wyszukanych tematów i wirtuozerii wykonania. Manieryzm to nadmierna ekspresja, przesada, dążenie do niesamowitości i oryginalności. Często przejawiało się to w kreowaniu świata nienaśladującego rzeczywistości (zdeformowane postaci, niezgodny z naturą dobór barw). Ideałem malarzy tego okresu było ukazywanie wyrafinowanego i wytwornego piękna.

I w literaturze, i w sztuce opartych na koncepcie ważne było zaskakiwanie odbiorcy, wzbudzanie u niego podziwu i poczucia niesamowitości.

Koncept jako zgodna niezgodność

RlZmbIwmNKq7s1

Czarno‑biała rycina przedstawiająca prawy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysunięty mocno do przodu podbródek, wydatny nos i wąsy. Na głowie ma wieniec laurowy. Ubrany jest w płaszcz z futrzanym kołnierzem. Pod jego szyją widać niewielki kołnierzyk. Pod portretem podpis.

Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), polski pisarz i teoretyk literatury tworzący w epoce baroku, w jednej ze swoich prac wyjaśniał, czym jest koncept, zwracając uwagę na wieloznaczność tego pojęcia. Koncept był definiowany jako piękna sentencja albo rzadka i wytworna figura stylistyczna, jako nieoczywiste dojście do niespodziewanych wniosków lub jako niespodzianka, coś, czego się nie oczekiwało. Sarbiewski stworzył własną definicję ‒ jego zdaniem koncept opiera się na błyskotliwej puencie, „w której zachodzi zetknięcie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnością”¹¹¹. Autor ilustruje swój wywód przykładem zaczerpniętym z antycznego epigramu:

W komentarzu do tekstu Sarbiewski zwraca uwagę na obecną w nim niezgodność: wygłodniały lew oszczędzający zajączki, oraz zgodność: lew jest łagodny, bowiem jest lwem Cezara, łagodnego władcy, nieskłonnego do rozlewu krwi. Ostatni wers jednoczy oba te elementy, co tworzy zaskakującą puentę. Według Sarbiewskiego koncept wywołuje w odbiorcy zdumienie związane z pewną osobliwością i nowością oraz przyjemność wynikającą z niespodzianki, a także możliwości dostrzeżenia ciekawego wyjątku w dotychczasowej wiedzy.

Barokowe koncepty

RM8oFmX6WbDVC

Obraz przedstawia martwą naturę. Na wiszącym na ścianie porożu jelenia zawieszone są kłosy zboża i wieniec kwiatów. Są tu także pozawieszane czereśnie, winogrona. Na rogu leżą też jabłka.

Giuseppe Arcimboldo może uchodzić za mistrza malarskiego konceptu. Jego słynne portrety opierają się na zaskakującym pomyśle: twarze i postaci portretowanych osób złożone są z elementów otaczającego świata – owoców, kwiatów, warzyw (cykl obrazów związanych z porami roku), ptaków czy ryb (cykl dotyczący żywiołów). Arcimboldo, na praskim dworze Rudolfa II, był także specjalistą od fantastycznych widowisk, do których tworzył oryginalne scenografie. Dzięki niemu powiększyła się też cesarska kolekcja osobliwych przedmiotów.

Barokowe koncepty mogły być związane zarówno z treścią dzieła, jak i jego formą. Celem konceptu było zadziwienie odbiorcy poprzez ukazanie paradoksów otaczającej go rzeczywistości, a także odkrywanie nieoczywistej prawdy o świecie. Koncept dążył często do ukazania prawd niezgodnych z potocznym doświadczeniem. W dziełach zestawiano pewne elementy w niecodzienny sposób, zmuszając odbiorcę do zmiany spojrzenia na przedstawiane zjawiska, a często przewartościowania wcześniejszych sądów. Koncept był postrzegany jako narzędzie poznania, ukazywał złożoność istnienia i paradoksy rządzące światem.

Polska poezja nurtu dworskiego

Konceptyzm jest wyraźnie widoczny w poezji należącej do nurtu dworskiego, tworzonej przez artystów związanych z dworem królewskim, m.in. przez Jana Andrzeja Morsztyna czy Daniela Naborowskiego. Utwory poetów są często swoistą grą z czytelnikiem, narzędziem rozrywki, którą przynoszą dzieła erudycyjne, o wysublimowanej formie. Typowe jest tu użycie takich środków artystycznych jak metafora, oksymoron, paradoks, kontrast, antyteza, technika wyliczenia i gradacji. Utwory są podsumowane błyskotliwą puentą. Koncepty wykorzystywano także w poezji metafizycznejpoezja metafizycznapoezji metafizycznej (np. Mikołaj Sęp Szarzyński, Wacław Potocki), często poruszającej kwestie trudne, budzące niepokój, m.in. temat przemijania i marności. Epoka baroku to czas kryzysu świadomości człowieka. W utworach metafizycznych ograniczano konceptyzm formalny, ale dążono do wyrazistej puenty przynoszącej prawdę o życiu i losie ludzkim, np. podkreślającej, że wartości świata doczesnego są zwodnicze i ulotne. Barokowe koncepty były zatem zarówno polem do zabawy i żartu, jak i narzędziem służącym budzeniu refleksji i pogłębiającym poznanie świata.

Słownik