Przeczytaj
Literatura obozowa
Mianem literatury obozowej określa się część piśmiennictwa dotyczącego II wojny światowej, związaną tematycznie z rzeczywistością niemieckich obozów koncentracyjnych oraz sowieckich łagrów. Są to teksty zróżnicowane zarówno pod względem formy, jak i postawy autorów wobec tego, co opisują.
Przede wszystkim są to utwory, których autorzy dokonują wyraźnego podziału na świat katów oraz świat ofiar, akcentując bestialstwo oprawców oraz męczeństwo i heroizm prześladowanych. Zło zrodzone w „kombinatach śmierci” traktują jako chwilową katastrofę kultury i cywilizacji, oceniają je z perspektywy przeszłych oraz przyszłych dziejów ludzkości, których rozwój przebiega zgodnie z ponadczasowymi wartościami zakorzenionymi w kulturze śródziemnomorskiej.
Inny rodzaj książek o tematyce obozowej reprezentują teksty, których autorzy występują z pozycji uczestnika i świadka obozowego koszmaru. Opisując nieludzką rzeczywistość lagrów i łagrów, także odwołują się do utrwalonych w kulturze ponadczasowych wartości i norm, ale konfrontują je z obozową codziennością, pokazując, jak trudno pozostać „ludzkim w nieludzkich warunkach”. Udaje się to niewielu, czego dowodzi m.in. pisarz Gustaw Herling‑Grudziński, więzień sowieckich łagrów.
Trzeci typ postawy wobec „innego świata” opiera się na przekonaniu, że rzeczywistość obozowa stanowi tak nowe i niedające się z niczym porównać doświadczenie, że należy szukać do jej opisu nowych środków wyrazu oraz gruntownie przewartościować dotychczasowe poglądy na temat istoty człowieczeństwa, stabilności moralnych drogowskazów czy wreszcie racjonalności historycznego oraz cywilizacyjnego rozwoju. Postawę taką w sposób najbardziej wyrazisty i konsekwentny demonstruje pisarz, więzień Auschwitz – Tadeusz Borowski.
Inny świat Herlinga‑Grudzińskiego oraz opowiadania obozowe Borowskiego ukazują „nieludzki świat” od środka, z perspektywy tych, którzy musieli tam żyć, a żeby żyć, przyjąć panujące w obozach zasady. Książki te ukazują ludzi i ich zachowania w warunkach ekstremalnych. Stanowią radykalne oskarżenie zbrodniczych totalitaryzmów odciskających piętno na historii XX wieku, niszczących życiorysy, rujnujących marzenia, odbierających nadzieję. I choć opis totalitarnego mechanizmu obozowej cywilizacji jest u obu pisarzy podobny, dają oni zupełnie inne odpowiedzi na pytanie o sensowność ludzkiego cierpienia. Borowski twardo stąpa po ziemi, żąda zadośćuczynienia. Herling‑Grudziński daje świadectwo moralności, która pozwala ocalić człowieczeństwo.
Tadeusz Borowski (1922‑1951) poznał sposób funkcjonowania systemu totalitarnego, będąc jeszcze dzieckiem. Rodzice urodzonego w Żytomierzu (Ukraina) pisarza zostali zesłani przez władze sowieckie: ojciec na budowę Kanału Białomorskiego, matka do Igarki nad Jenisej. Zwolniono ich w drodze wymiany za aresztowanych w Polsce komunistów. Rodzina osiedliła się w Warszawie w 1932 roku.
Borowski zdał maturę w czasie okupacji niemieckiej, na tajnych kompletachtajnych kompletach. Podjął studia polonistyczne na podziemnym Uniwersytecie Warszawskim. W roku 1942 wydał pierwszy zbiór swoich poezji Gdziekolwiek ziemia, w którym znalazł się wiersz Pieśń ze słynnym zdaniem, charakteryzującym świadomość „straconego pokolenia”:
PieśńZostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń.
Źródło: Pieśń, [w:] Tadeusz Borowski, Pisma, t. 1: Poezja, Warszawa 2004, s. 112.
W 1943 roku, kiedy Borowski poszukiwał swojej zaginionej narzeczonej, wpadł do „kotła”„kotła”, został aresztowany i po krótkim pobycie na Pawiaku wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Otrzymał numer obozowy: 119198. Pracował w różnych komandach. Po wyzwoleniu przez rok przebywał w Monachium, w 1946 roku wrócił do Polski.
Publikowane w latach 1946–1948 opowiadania obozowe Borowskiego wzbudzały skrajne emocje. Pisarzowi zarzucano cynizmcynizm, nihilizmnihilizm, relatywizm moralnyrelatywizm moralny, przesadny naturalizmnaturalizm i animalizmanimalizm. Z drugiej strony doceniano dążenie autora do odkrycia całej, choćby najdrastyczniejszej prawdy o człowieku zmuszonym do życia w nieludzkich okolicznościach. Wielu czytelników w listach do redakcji rozmaitych czasopism wyrażało swój sprzeciw i odrazę, domagając się surowego ukarania pisarza. Głównym powodem takiej reakcji była, zupełnie odmienna od utrwalonej w większości utworów o tematyce obozowej, wizja „rzeczywistości koncentracyjnej”. Istotną rolę odgrywał także fakt, że pierwszoosobowy narrator tych utworów, vorarbeiter Tadek, był imiennikiem pisarza oraz posiadał wiele jego cech, co umożliwiało utożsamienie go z samym Borowskim.
Borowski dowodził, że ofiary niejako współdziałały ze swymi prześladowcami, usiłując za wszelką cenę „oswoić” nieludzką rzeczywistość, poznać prawa nią rządzące i jakoś się do nich dostosować, znaleźć „niszę” dającą szansę przetrwania. Borowski stworzył postać „Lagermenscha” (człowieka zlagrowanego), który akceptuje obozową moralność, odrzuca uznawane dotąd normy, wartości i zasady postępowania jako nieprzydatne w walce o przeżycie, w ten sposób włączając się w faszystowską machinę zbrodni.
Obóz koncentracyjny staje się w wizji Borowskiego precyzyjnie zorganizowanym totalitarnym społeczeństwem, niezwykle dochodowym przedsięwzięciem, ale także skrajnym przejawem kryzysu europejskiej kultury. Borowski stosuje technikę behawiorystycznąbehawiorystyczną, unika moralizowania i ocen, pozwala mówić i działać swoim bohaterom.
Gustaw Herling‑Grudziński (1919–2000) został aresztowany przez NKWD w roku 1940. Oskarżono go o szpiegostwo na rzecz wywiadu niemieckiego. Dowodem miało być niemieckie brzmienie nazwiska oraz wojskowe buty. Herling‑Grudziński, skazany na pięć lat pobytu w obozach pracy, został zesłany do Jercewa.
Swoje wspomnienia pisał w latach 1948–1950. Tytuł Inny świat, zaczerpnięty z motta powieści Fiodora Dostojewskiego Wspomnienia z domu umarłych, wyraża przekonanie autora o tym, że łagierłagier nie jest częścią normalnego, ludzkiego świata, a rodzajem zdegenerowanej wariacji, odrębną cywilizacją. Herling‑Grudziński posługuje się werystycznąwerystyczną metodą opisową. Pokazuje ludzi spustoszonych, okaleczonych, zredukowanych do tego, co w nich elementarne, fizjologiczne. Są to ludzie‑żywe trupy, ludzie‑automaty, ludzie‑kukły:
Cały ten okropny świat. Sztuka pamięci głębokiej a zapiski w „Innym świecie” Herlinga-GrudzińskiegoPisarz ogarnia wszelkie aspekty udręk obozowych. Z jednej strony pokazuje ludzi zepchniętych za życia w „ciemność grobową”, opowiada, co dzieje się z organizmami eksploatowanymi pracą nad siły, wyniszczonymi przez głód i zimno, z organizmami, w których, rzekłbyś, uczucia ludzkie przetrwały w stanie zaledwie szczątkowym. Ale z drugiej strony umie odsłonić to wszystko, co rozgrywa się za cielesną zasłoną. Oglądamy zatem świat duchowy nieszczęsnych skazańców, ich obsesje, torturę myśli o śmierci, torturę nadziei, idealizacje i rojenia, gry pozorów, poszukiwanie namiastek wolności, uczucia nieraz zawiłe, złożone, ambiwalentne, nie pozbawione i tutaj odcienia mistycznego.
Źródło: Tomasz Burek, Cały ten okropny świat. Sztuka pamięci głębokiej a zapiski w „Innym świecie” Herlinga-Grudzińskiego, [w:] Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red. R. K. Przybylski, S. Wysłouch, Poznań 1991, s. 16.
Jednak Inny świat to nie tylko dzieło o charakterze martyrologicznym. To także jeden z najważniejszych XX‑wiecznych traktatów o cierpieniu stanowiącym integralny składnik ludzkiego losu. Herling‑Grudziński dowodzi, że nie jest to jedyny atrybut ludzkiej kondycji w świecie totalitarnego zła. Pokazuje, że nawet człowiek zniewolony jest zdolny do aktu wewnętrznej wolności, tęsknoty za czymś nieokreślonym. Przyjęte oraz przeżyte cierpienie otwiera jednostkę na inne wartości. W sensie uniwersalnym obóz staje się zatem nie tylko symbolem politycznych represji, ale także znakiem sytuacji egzystencjalnej jednostki do końca broniącej swojej suwerenności.
Słownik
(ang. animal – zwierzę) – ogół cech przypisywanych zwierzętom
(ang. behaviour – zachowanie) – kierunek w psychologii XX wieku, którego twórca, James Watson, głosił, że w badaniach psychologicznych należy odrzucić introspekcję na rzecz rejestracji i analizy zachowań ludzi oraz zwierząt; w literaturze – sposób prowadzenia narracji polegający na wyeliminowaniu z utworu literackiego analizy psychologicznej bohaterów; wiedzę o ich przeżyciach czy stanach psychicznych czytelnik czerpie jedynie z opisu zachowań lub zewnętrznych reakcji postaci literackich oraz ich wypowiedzi (dialogi pełnią istotną rolę w prozie tego typu); behawioryzm narodził się w USA po I wojnie światowej, był obecny przede wszystkim w twórczości takich autorów, jak E. Hemingway, W. Faulkner, J. Dos Passos
(łac. cynismus) – lekceważące odnoszenie się do ogólnie przyjętych autorytetów i zasad etycznych
wieś w Polsce, położona w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim; po utworzeniu obozu koncentracyjnego w Auschwitz i wysiedleniu ludności z okolicznych wsi w Harmężach założono fermę królików, drobiu oraz hodowlę ryb, którymi zajmowali się więźniowie pobliskiego obozu koncentracyjnego
zasadzka w czasie okupacji urządzania przez Niemców w tzw. mieszkaniach konspiracyjnych bądź też w miejscach, gdzie kogoś aresztowano, aby wyłapać jak najwięcej osób powiązanych z tym lokalem bądź osobą
(niem.), także lagier – w okresie II wojny światowej niemiecki obóz koncentracyjny
sowiecki obóz pracy
(fr. naturalisme naturalis – przyrodniczy, naturalny, wrodzony) – kierunek w literaturze i sztuce powstały w drugiej połowie XIX w., którego głównym założeniem było wierne rejestrowanie zjawisk życia, również w jego drastycznych przejawach
(łac. nihil – nic) – negowanie powszechnie obowiązujących norm oraz przyjętych wartości
(fr. rampe) – pomost ułatwiający rozładunek i załadunek pojazdów, np. na stacjach kolejowych
(łac. relativus – względny) – przekonanie o względności wszelkich osądów moralnych, które są uzależniane od osób, grupy i okoliczności
(wł. verismo) – kierunek w literaturze, muzyce i sztuce włoskiej końca XIX wieku, będący odmianą naturalizmu; w literaturze nadający fikcji artystycznej pozory całkowitego autentyzmu, postulujący wierne odtwarzanie rzeczywistości, prawdę, realizm