Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Początki myśli socjalistycznej na ziemiach polskich

RULQXn3nowhXn1
Oś czasu na której zaznaczone ważne wydarzenia związane z początkiem myśli socjalistycznej na ziemiach polskich. 1835 – 1846 Stanisław Gabriel Worcel – jeden z głównych działaczy ruchu. Źródło: domena publiczna. Obraz przedstawia młodego mężczyznę w mundurze, ze stójką. Twarz mężczyzny jest owalna, okalają ją bokobrody. Mężczyzna ma ciemne oczy i włosy. Działalność emigracyjna Gromad Ludu Polskiego. 1879 Opublikowano pierwszy program socjalistów polskich (tzw. program brukselski). 1881 – 1882 Bolesław Limanowski – jeden z przywódców organizacji. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego włosy i długa, gęsta broda są siwe. Mężczyzna ubrany jest w garnitur. Działalność emigracyjna Stowarzyszenia Socjalistycznego „Lud Polski”. 1882 Ludwik Waryński – jeden z założycieli partii. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia młodego, brodatego mężczyznę w okularach. Mężczyzna ubrany jest w garnitur i koszulę. Na terenie Królestwa Polskiego powstała Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat. 1889 - 1893 Stanisław Grabski – przedstawiciel ZRP. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w garniturze, koszuli i muszce. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne oczy i włosy oraz gęste wąsy. Na nosie ma założone binokle. Działalność w zaborze rosyjskim Związku Robotników Polskich. 1891 Edward Abramowski – przewodniczący Zjednoczenia Robotniczego. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w garniturze i koszuli. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne oczy i włosy oraz gęste wąsy i małą brodę hiszpankę. Mężczyzna podpiera brodę prawą dłonią. W Warszawie powstało Zjednoczenie Robotnicze. 1892 Ignacy Daszyński stanął na czele PPSD. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w garniturze i koszuli. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne oczy i włosy oraz gęste, zakręcone nieco ku górze wąsy. W zaborze austriackim rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego. 17 listopada 1892 Grafika przedstawia logo PPS. W okręgu widoczne są dwie splecione ze sobą ręce, trzymające duży młot. Nad rysunkiem widnieje napis PPS. Zjazd przedstawicieli polskich organizacji socjalistycznych, na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski). 1893 Grafika przedstawia logo SDKPiL. W okręgu ukazane są dwie dłonie w uścisku. Wokół nich widnieje napis Zarząd Główny socjaldemokracyj Królestwa Polskiego i Litwy. Działacze socjalistyczni, którzy odrzucali program paryski, założyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego Przewodzili jej Róża Luksemburg i Julian Marchlewski. W roku 1899 ugrupowanie przekształciło się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy. 1893 Franciszek Morawski – jeden z działaczy partii. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w garniturze, koszuli i muszce. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wyraziste oczy i zaczesane ku górze włosy oraz gęste, zakręcone nieco ku górze wąsy. Powstała Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego. 1893 Józef Piłsudski – członek Centralnego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę ukazanego lewym profilem. Mężczyzna ubrany jest w garnitur, i koszulę. Mężczyzna ma wyraziste oczy i zaczesane ku górze włosy oraz gęstą brodę i wąsy. Powstały pierwsze krajowe organizacje PPS W Wilnie odbył się I kongres partii. 1905 Obraz przedstawia uliczną walkę. Znajdują się tu mężczyźni z bronią, widać poniszczone budynki i przedmioty. Zbigniew Martynowski, Akcja pod Rogowem w 1905 roku. Źródło: domena publiczna. Rewolucja w Królestwie Polskim Partie socjalistyczne podjęły agitację, tworzyły organizacje społeczne i związki zawodowe oraz prowadziły walkę zbrojną, m.in. Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej. 1906 Mural Rewolucja 1905. Źródło: domena publiczna. Zdjęcie przedstawia mural. Na czarnym tle namalowane są białą farbą twarze mężczyzn i kobiet. Podział Polskiej Partii Socjalistycznej na PPS Lewicę (młodzi) oraz PPS Frakcję Rewolucyjną (starzy). 1909 Grafika przedstawia logo PPS. W okręgu widoczne są dwie splecione ze sobą ręce, trzymające duży młot. Nad rysunkiem widnieje napis PPS. PPS Frakcja Rewolucyjna powróciła do nazwy PPS. 1918 Połączenie SDKPiL i PPS Lewica w Komunistyczną Partię Polski.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Myśl socjalistycznasocjalizmsocjalistyczna na ziemiach polskich oraz w środowiskach emigracyjnych rozwijała się już od początku XIX wieku. Z uwagi na opóźnienia w rozwoju gospodarczym i brak przemysłu socjaliści głosili potrzebę uwłaszczenia chłopów, gminowładztwagminowładztwogminowładztwa i walki o wyzwolenie kraju. Te idee stanowiły założenia programowe pierwszej organizacji socjalistycznej – Gromad Ludu Polskiego.

W połowie XIX wieku ruch socjalistyczny w Królestwie Polskim, szczególnie w dużych miastach, takich jak Łódź czy Warszawa, rozwijał działalność. W Galicji oraz zaborze pruskim miał nadal marginalne znaczenie.

W 1879 r. opublikowano Program socjalistów polskich (tzw. program brukselski), głoszący konieczność zjednoczenia klasy robotniczejklasa robotnicza (proletariat)klasy robotniczej w celu rewolucyjnego obalenia kapitalizmukapitalizmkapitalizmu. Lata 80. i 90. XIX wieku to czas rozwoju myśli socjalistycznej i próby nadania jej struktury organizacyjnej. W listopadzie 1892 r. odbył się w Paryżu zjazd przedstawicieli polskich organizacji socjalistycznych, na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski). Zawierał on zasadę jednoczesnego prowadzenia walki o realizację programu socjalistycznego i odbudowę niepodległego państwa polskiego. W 1893 r. powstały pierwsze krajowe organizacje PPS we wszystkich zaborach.

Dla części działaczy i działaczek socjalistycznych, takich jak Róża Luksemburg i Julian Marchlewski, walka o niepodległość kraju była mniej ważna niż walka klasy robotniczej o obalenie kapitalizmu. Nie zgadzając się na program paryski, utworzyli oni Socjaldemokrację Królestwa Polskiego. W roku 1899 SDKP zjednoczyła się ze Związkiem Robotników Litwy, tworząc Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy.

Różnice poglądów na temat kształtu niepodległego państwa polskiego doprowadziły do podziału PPS na Polską Partię Socjalistyczną Lewica, która w latach 1914–1918 współpracowała, a w 1918 r. zjednoczyła się z SDKPiL, oraz Polską Partię Socjalistyczną Frakcja Rewolucyjna.

Rewolucja 1905 roku

Przełomowe znaczenie dla polskiego ruchu socjalistycznego miała rewolucja 1905–1907 na ziemiach polskich.

R6uxbD2a6J4ig
Początkiem rewolucji było stłumienie pokojowych protestów w Petersburgu, później nazwane krwawą niedzielą. Jaki był cel tej demonstracji?
Źródło: Wojciech Kossak, Krwawa niedziela 1905, domena publiczna.

Partie socjalistyczne podjęły jawne działania i walkę zbrojną w Królestwie Polskim, tworzyły organizacje społeczne i związki zawodowe, przekształcając się w masowe ruchy polityczne.

Po załamaniu rewolucji 1905–1907 i utracie możliwości jawnego działania w Królestwie Polskim głównym celem PPS Frakcji Rewolucyjnej stało się przygotowanie struktur militarnych na potrzeby przyszłej walki o niepodległość (Związek Walki Czynnej). W 1909 r. powróciła do nazwy PPS i została uznana za kontynuatorkę partii przedrozłamowej.

R17wyuW1WsdP9
Łódzki mural poświęcony rewolucji 1905 roku. Czy zdarzyło ci się widzieć inne murale poświęcone wydarzeniom historycznym? O czym świadczy obecność takich murali w przestrzeni miejskiej?
Źródło: domena publiczna.

II Rzeczpospolita

Polskie partie socjalistyczne odegrały ważną rolę w odbudowie niepodległego państwa polskiego. Działacze PPS uzyskali dominujący wpływ na powoływanie, program i skład personalny pierwszych rządów RP. Rząd Jędrzeja Moraczewskiego wprowadził powszechnie dziś stosowane prawo, które w tamtym okresie było nowatorskie:

  • dekret o 8‑godzinnym dniu i 46‑godzinnym tygodniu pracy;

  • dekrety o inspekcji pracy;

  • dekret o związkach zawodowych;

  • dekret o obowiązkowym ubezpieczeniu robotników na wypadek choroby;

  • ograniczenie prawa do eksmisji.

26 stycznia 1919 r. odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. PPS poniosła porażkę – zdobyła 35 mandatów poselskich (na 432).

W kwietniu tego samego roku PPS zjednoczyła się z organizacjami partyjnymi wywodzącymi się z pozostałych zaborów: Polską Partią Socjalistyczną Zaboru Pruskiego i Polską Partią Socjalno‑Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego.

W kolejnych latach wzrosła liczba organizacji socjalistycznych, ale zmalało ich znaczenie. Myśl socjalistyczna przestała jednoczyć środowiska ze wszystkich warstw społecznych i stała się wyrazicielem interesów robotników. Odeszła większość środowisk inteligenckich, działacze niepodległościowi i zwolennicy Józefa Piłsudskiego. Ponowne zbliżenie inteligencji do socjalizmu nastąpiło w okresie sanacji.

RnnriqE9S0iIp
Obrady sejmu pod przewodnictwem marszałka Ignacego Daszyńskiego, 1928 r.
Źródło: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Narodowe Archiwum Cyfrowe, dostępny w internecie: audiovis.nac.gov.pl, domena publiczna.

W życiu politycznym II RP ruch socjalistyczny tworzył zasadniczą część lewicy, a jego najbliższym sojusznikiem było PSL „Wyzwolenie”. Ruch socjalistyczny za głównego przeciwnika uznawał Narodową Demokrację Romana Dmowskiego i komunistówkomunizm komunistów. Od 1928 r. był w opozycji wobec obozu rządzącego (sanacji).

Polska Partia Socjalistyczna w okresie międzywojennym prowadziła:

  • związki zawodowe (Związek Stowarzyszeń Zawodowych);

  • organizacje spółdzielcze (Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa);

  • organizacje kulturalno‑oświatowe (Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego);

  • organizacje młodzieżowe (Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Czerwone Harcerstwo, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej);

  • organizacje sportowe;

  • wydawnictwa czasopism („Robotnik”, „Naprzód”, „Gazeta Robotnicza”, „Dziennik Ludowy”).

R1FMvnuF2FlOy
Obchody święta pracy na rynku w Krakowie w 1936 roku. Jakie święta państwowe są obecnie obchodzone tak licznie?
Źródło: domena publiczna.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. socjaliści uczestniczyli w obronie kraju, ich reprezentanci wchodzili w skład organów państwa podziemnego. W 1944 r. proklamowano odbudowę PPS jako partii znajdującej się w sojuszu z komunistami. W 1948 r. PPS połączono z PPR na warunkach komunistów.

Partie socjalistyczne w III RP

W 1987 roku PPS wznowiła działalność w kraju. Do tradycji i dorobku ruchu socjalistycznego po 1989 roku odwołują się m.in.:

  • Unia Pracy, działająca w latach 1990–1999;

  • Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej i utworzony w 1999 r. w jej miejsce Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD);

  • wyłoniona w 2004 r. z SLD Socjaldemokracja Polska.

Tomasz Borejza Lewica musi myśleć

Jednym z powodów kryzysu, w jakim obecnie znajdują się partie lewicowe, jest odejście w ostatniej kadencji Sojuszu Lewicy Demokratycznej od retoryki i praktyki działania w zgodzie z ideałami lewicowymi w kierunku neoliberalnym w polityce gospodarczej oraz oddanie pola w kwestiach światopoglądowych i obyczajowych.

cytat1 Źródło: Tomasz Borejza, Lewica musi myśleć, „Tygodnik Przegląd” 26.03.2018 r., dostępny w internecie: tygodnikprzeglad.pl [dostęp 6.12.2019 r.].

Współcześnie powstają i funkcjonują nowe partie lewicowe: Twój Ruch (wcześniej Ruch Palikota), Razem, Zieloni, Wiosna.

Słownik

gminowładztwo
gminowładztwo

samorządność gmin oparta na zasadach demokratycznych, wolności i równości jednostek połączonych silną więzią moralną

kapitalizm
kapitalizm

system społeczny, gospodarczy i ekonomiczny, oparty na prywatnej własności, wolnej konkurencji w ramach gospodarki rynkowej

klasa robotnicza (proletariat)
klasa robotnicza (proletariat)

według ideologii komunistycznej jest to klasa pracowników najemnych, którzy nie mają środków produkcji, a wykonują jedynie pracę fizyczną na rzecz pracodawcy (właściciela)

komunizm
komunizm

(z łac. communis – wspólny, powszechny); ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu

socjalizm
socjalizm

ideologia społeczna powstała w XIX wieku, odwołująca się do zasad równości, wspólnoty i sprawiedliwości społecznej