Kryzys dynastyczny

Karol VI do końca życia wierzył, że Bóg obdarzy go męskim potomkiem, który tak jak on zostanie cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Domu Niemieckiego, I Rzeszy NiemieckiejŚwięte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (I Rzesza Niemiecka, Stara Rzesza)Świętego Cesarstwa Rzymskiego Domu Niemieckiego, I Rzeszy Niemieckiej, i obejmie po nim rządy w monarchii Habsburgów, w skład której wchodziły: posiadłości austriackie, Czechy, Węgry, Niderlandy Austriackie (dziś Belgia i Luksemburg) oraz część Włoch. Z przezorności jednak już w 1713 r. wydał tzw. sankcję pragmatycznąsankcja pragmatycznasankcję pragmatyczną, która zakładała, że wszystkie kraje znajdujące się we władaniu Habsburgów stanowić będą niepodzielną całość, dziedziczoną w pierwszej kolejności przez męskich potomków, a na wypadek ich braku także przez żeńską linię dynastii. Cesarz zadbał, żeby większość europejskich państw oficjalnie uznała ważność dokumentu. Na przykład aby przekonać Francję, doprowadził do małżeństwa swojej córki Marii Teresy z księciem Franciszkiem I Lotaryńskim i wymusił na nim zrzeczenie się jego praw do Lotaryngii na rzecz Stanisława Leszczyńskiego w zamian za francuską dotąd Toskanię. „Transakcja” ta była korzystna dla Francji, ponieważ bezpośrednio z nią granicząca Lotaryngia miała stać się jej integralną częścią po śmierci Leszczyńskiego. Niemniej wysiłki te nie przyniosły oczekiwanych rezultatów i zaraz po śmierci Karola VI doszło do poważnego kryzysu dynastycznego. Książęta Rzeszy niemieckiej zawiązali koalicję przeciwko Marii Teresie i zakwestionowali jej prawa do sukcesjisukcesjasukcesji po ojcu, wysuwając własne roszczenia do ziem znajdujących się pod panowaniem Habsburgów. Do tej grupy, w której znalazły się m.in. Saksonia i Bawaria, dołączyła Francja.

Za Marią Teresą wstawił się wtedy Fryderyk II, król Prus, proponując jej pomoc w zamian za przekazanie mu Śląska. Przejęcie gęsto zaludnionego, zurbanizowanego i dobrze rozwiniętego gospodarczo terytorium przyniosłoby Hohenzollernom dominującą pozycję w Rzeszy, dlatego Maria Teresa odmówiła królowi pruskiemu, który w odpowiedzi wprowadził wojska do prowincji śląskiej i sprzymierzył się z przeciwnikami Austrii: Francją, Hiszpanią, elektoratami Bawarii i Saksonii oraz Królestwem Neapolu. Tak doszło do wybuchu wojny o sukcesję austriacką, która trwała osiem lat (1740–1748). Po stronie Austrii opowiedzieli się władcy Wielkiej Brytanii, Holandii, Sardynii i Rosji. W 1744 r. na stronę Habsburgów przeszła Saksonia.

RhWGwU9u1mJIs

Rycina przedstawia ogromny plac Graben w Wiedniu. Niemal pośrodku niego stoi wysoki, strzelisty pomnik, koło którego przejeżdża orszak z królową. Wokół niego zgromadzeni są liczni mieszkańcy Wiednia.

R1HyA2Y8IbDv1

Zdjęcie przedstawia strzelistą kolumnę stojącą na placu, pomiędzy kamienicami. Wierzchołek kolumny z krzyżem i znajdujące się na niej tablice są w złotym kolorze. Kolumnę zdobią liczne postacie małych cherubinów i postacie ludzkie.

R1ZmL297Vh0T1

Zdjęcie przedstawia złoty wierzchołek kolumny morowej, na którym umieszczone są postacie Boga Ojca i Jezusa Chrystusa oraz gołębia symbolizującego Ducha Świętego.

Ru8DCxesCNTBt

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieje na nim rzeźba anioła trzymającego w rękach zwój papieru z napisem Deo filio redemptoris

R1ddZ650dFZDb

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieje na nim rzeźba anioła trzymającego w rękach zwój papieru z napisem Deo spiritum sanctafica tori

R1a3QXN7KqXKw

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieje na nim złota płaskorzeźba z herbem arcyksiążąt austriackich. Na herbie widoczne są postacie orła i liczne ornamenty roślinne. Na szczycie herbu znajduje się korona.

RUh1JL9ui9Iv1

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieje na nim złota płaskorzeźba z herbem królestwa Czech. Widoczne są lew w koronie, wieża, krowa, orzeł i liczne ornamenty roślinne. Na szczycie znajduje się korona, na zwieńczeniu której znajduje się krzyż.

RYpuPiflX9RCd

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieje na nim złota płaskorzeźba z herbem królestwa Węgier. Na herbie umieszczono podwójny krzyż, liczne ornamenty roślinne i koronę.

Rj5IIOjDJ9kO6

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny morowej. Widnieją na nim klęczący i modlący się cesarz Leopold I, a poniżej postać kobiety symbolizującej wiarę, która u stóp ma umierającą postać zarazy, dobijaną przez małego cherubina.

Odwrócenie przymierzy i „cud domu brandenburskiego”

Na mocy postanowień pokoju w Akwizgranie (1748 r.), kończącego wojnę o sukcesję austriacką, Maria Teresa zachowała władzę, musiała jednak oddać Prusom Śląsk. Wzrost znaczenia państwa Fryderyka II, który na dodatek zawarł sojusz z Anglią, mocno niepokoił nie tylko Austrię, ale też Francję, Szwecję i Rosję. Zwalczające się dotąd mocarstwa zawiązały porozumienie – nastąpiło tzw. odwrócenie przymierzy. W obawie przed atakiem Fryderyk II przystąpił do ofensywy jako pierwszy i zajął Saksonię, rozpocząwszy kolejną wojnę, która z czasem przybrała charakter globalny (walki toczyły się w Europie, Ameryce Północnej, Indiach i na wyspach karaibskich), a do historii przeszła pod nazwą wojny siedmioletniej (1756‑1763). W 1760 r. król pruski znalazł się w tragicznym położeniu. Wojska rosyjskie zajęły Królestwo Pruskie i dotarły do Berlina. Przed ostateczną klęską Fryderyka II uchroniła niespodziewana śmierć jego zajadłej przeciwniczki, carycy Elżbiety Romanowej. W Rosji rządy objął car Piotr III (początek panowania: 1762 r.), który będąc wielkim zwolennikiem króla pruskiego, wycofał się z wojny (stąd historycy często mówią o „cudzie domu brandenburskiego”). Konflikt w Europie zakończył pokój podpisany w Hubertusburgu (Saksonia) w 1763 r. Co prawda przywrócił on stan sprzed wybuchu wojny, jeśli chodzi o granice (Prusy zachowały Śląsk), jednak kluczowymi graczami w Europie stały się Prusy i Rosja. Status imperium kolonialnego straciła natomiast Francja, która oddała większość zamorskich posiadłości Wielkiej Brytanii.

Porażki motorem zmian

Wobec rosnącego znaczenia Prus i Rosji Maria Teresa przystąpiła do szeregu reform, które jej zdaniem miały uchronić Austrię przed utratą (wciąż ważnej) pozycji w Europie, a w przyszłości pozwolić odzyskać Śląsk. W pierwszej kolejności cesarzowa scentralizowałacentralizacjascentralizowała administrację państwową, już w 1749 r. odrębne kancelarie dla Austrii i Czech zastąpiły wspólne dla obu krajów urzędy. Dodatkowo władczyni powołała ministerstwa odpowiadające za politykę zagraniczną, wewnętrzną, skarbową i wojskową. W 1760 r. powstała pełniąca funkcję ciała doradczego przy dworze Rada Państwa, której przewodniczył kanclerz. Maria Teresa dbała o dobór lojalnych i wysoko wykwalifikowanych doradców. Jednym z najważniejszych był kanclerz Wenzel Anton von Kaunitz. Ceniła też wsparcie męża, cesarza Franciszka, którego śmierć w 1765 r. była dla niej wielkim ciosem.

R1y2k0iqmEeVS

Obraz przedstawia scenę rodzajową. W pałacowej komnacie znajduje się cesarzowa Maria Teresa. To dojrzała kobieta ubrana w czarną suknię, z czarnym czepkiem na głowie. Kobieta siedzi na fotelu. Otaczają ją jej dorosłe dzieci trzy córki i trzech synów.

Jako pierwszy władca w historii Austrii Maria Teresa opodatkowała szlachtę, wysokość daniny była uzależniona od dochodów. W celu ich oszacowania zleciła przeprowadzenie katastru, czyli szczegółowego spisu ludności i jej zasobów. To zadanie, jak również samo ściąganie należności powierzyła urzędnikom rozrastającej się do bezprecedensowych rozmiarów administracji państwowej. Wykonywali oni swoje obowiązki w imieniu cesarzowej i ślubowali jej lojalność, a złapani na przyjmowaniu łapówek lub innych działaniach na niekorzyść monarchii, ponosili surowe kary. Utrzymanie urzędników było możliwe dzięki rosnącym wpływom z podatków. Lepiej zaopatrzony skarbiec pozwolił także na powiększenie i modernizację armii oraz utworzenie policji, do której należało dbanie o porządek i bezpieczeństwo, nadzorowanie inwestycji publicznych, ale też na szpiegowanie konkretnych grup i osób na zlecenie ministra spraw wewnętrznych.

Wspólne rządy

W 1764 r. najstarszy syn Marii Teresy, Józef, został królem rzymskim, czyli następcą cesarza niemieckiego. Gdy niespełna rok później zmarł jego ojciec, cesarz Franciszek, Józef II automatycznie zajął jego miejsce. Miesiąc później matka dopuściła go do współrządów w monarchii Habsburgów.

R1HTExlYMusre

Ilustracja przedstawia dwa herby Józefa II. Herb po lewej, osobisty Józefa II, składa się z tarczy herbowej podzielonej na cztery pola z herbami, w tym między innymi herbami Węgier, Czech, a w części centralnej zwieńczony piątym herbem domu Habsbursko-Lotaryńskiego. Herb cesarski po prawej składa się z czarnego, dwugłowego orła, który w sercu herbu ma opisany wcześniej herb osobisty Józefa II.

Współpraca matki i syna układała się różnie. Łączyło ich podejście do spraw gospodarczych. Oboje byli zwolennikami merkantylizmumerkantylizmmerkantylizmu, zakładającego pobudzenie rodzimych wytwórczości i konsumpcji. Austria ograniczyła import, nakładając wysokie cłacłocła na towary sprowadzane do kraju (co skutkowało wzrostem ich cen) lub całkowicie zakazując ich sprowadzania, i zniosła wszelkie opłaty pobierane wewnątrz kraju (przez co ceny produktów rodzimych spadły). W przypadku gdy manufaktury wyprodukowały więcej dóbr, niż mogły sprzedać, nadwyżki trafiały na eksport. Pod koniec lat 60. dwór wiedeński przystąpił do stopniowego ograniczania wymiaru pańszczyznypańszczyznapańszczyzny i zakazał rugowania chłopówrugi chłopskierugowania chłopów z ziemi, jednak reformy te napotkały spory opór ze strony szlachty. W okresie współrządów Marii Teresy i Józefa II powstał też Fundusz Edukacyjny, a jego budżet zasilił majątek skonfiskowany jezuitomzakon jezuitów, jezuicijezuitom w 1773 r. Nadzór nad szkolnictwem objęła Nadworna Komisja Edukacyjna, która rozbudowywała sieć szkół parafialnych (podstawowych) i koordynowała prace nad nowymi podręcznikami. Pod koniec życia Marii Teresy, w 1776 r., wszedł w życie zakaz stosowania tortur, a osoby skazane na śmierć coraz częściej mogły liczyć na ułaskawienie. Tymczasem dla Józefa II matka była zbyt konserwatywna, a dla Marii Teresy syn zbyt postępowy. Cesarzowa opowiedziała się za opodatkowaniem duchowieństwa (później niż szlachty), a w 1769 r. za skasowaniem pierwszych zakonów kontemplacyjnych (zajmujących się modlitwą i kontemplacją Boga), jednak była przeciwna wprowadzeniu tolerancji religijnej, obawiając się odpływu wiernych z Kościoła rzymskokatolickiego i negatywnej reakcji papieża. Z wiekiem coraz więcej czasu spędzała na modlitwie i stawała się coraz bardziej zachowawcza w kwestiach obyczajowości. Powołała np. Komisję Cnoty, której głównym zadaniem było przeciwdziałanie prostytucji oraz walka z homoseksualizmem, związkami pozamałżeńskimi i cudzołóstwem. Komisja współpracowała z policją, a jej agenci śledzili kobiety i mężczyzn o złej reputacji. Mogli oni wtargnąć na bankiet, do kawiarni czy klubu, a nawet przerwać spotkanie w domu prywatnym w celu aresztowania osób, które były podejrzane o łamanie norm społecznych. Zwykle osoby te były karane chłostą lub wygnaniem. Zdarzało się, że otrzymywały wyrok śmierci.

Kwestia chłopska

Różnice ideologiczne między Marią Teresą a Józefem II hamowały reformatorskie plany cesarza. Ten niezwykle pracowity i pragmatyczny władca, mógł przystąpić do realizacji większości swoich pomysłów dopiero po śmierci matki. W ciągu 10 lat samodzielnych rządów wydał kilka tysięcy dekretów, które drobiazgowo regulowały różne, niekiedy nawet drobne kwestie. Na przykład jeden z nich ustanowił obowiązek wyprowadzania psa na smyczy. Za jedną z najważniejszych reform Józefa II badacze uznają zniesienie poddaństwapoddaństwopoddaństwa osobistego chłopów w 1781 r. Cesarz nadał ludności wiejskiej wolność osobistą i wziął ją pod opiekę państwa. Odtąd chłopi mogli się zwrócić ze skargą na swoich panów do sądów nadwornych i swobodnie przenosić się z miejsca na miejsce. Oznaczało to, że chłop mógł się osiedlić w mieście lub przenieść się do innej wioski, w której znalazł lepsze warunki do gospodarowania. Późniejsze regulacje ograniczyły również okres odrabiania pańszczyzny do trzech dni w tygodniu i rekomendowały jej zamianę na czynsz, jednak przez długi czas w większości miejsc dalej praktykowana była pańszczyzna.

RjOnRE5zd4UJZ

Rycina przedstawia Józefa II orzącego osobiście pole. Król trzyma w rękach pług ciągnięty przez dwa konie. Przygląda się temu trzech żołnierzy i chłop z batem w dłoni.

Dekret o zniesieniu poddaństwa chłopów wywoływał różne reakcje: szlachta zafascynowana ideami oświecenia i nowoczesnymi metodami gospodarowania upatrywała w nim szansę. Część właścicieli ziemskich uznała nowe prawo za atak na ich przywileje i obawiała się ruiny finansowej. Również chłopi nie zareagowali z wielkim entuzjazmem – niektórzy z pewnością chcieli wykorzystać dane im możliwości, część nawet odczytała nowe prawo jako przyzwolenie na bunt przeciwko szlachcie i zaatakowała jej majątki (poniosła srogie konsekwencje swoich czynów), jednak zdecydowana większość obawiała się, że pozbawiona opieki panów będzie zdana na siebie i nie poradzi sobie na wypadek zagrożenia zewnętrznego lub nieszczęśliwego wypadku. Duży wpływ na postawy chłopów miały ich przyzwyczajenia i strach przed zmianą. Niełatwo było opuścić gospodarstwa zamieszkiwane przez rodzinę od pokoleń, a przeprowadzka do miasta nie tylko dużo kosztowała, ale także wymagała zaadaptowania się do całkowicie innych, nieznanych warunków.

Państwo i Kościół

Samodzielne rządy Józefa II oznaczały dalsze podporządkowywanie Kościoła katolickiego państwu. Polityka ta nosi nazwę józefinizmujózefinizmjózefinizmu i polegała na ingerencji władzy świeckiej we wszystkie aspekty działalności Kościoła z wyjątkiem spraw wiary i dogmatów. Józef II zakazał ogłaszania bullibullabulli i pism papieskich bez konsultacji z nim, a duchownych zobowiązał do składania przysięgi wierności cesarzowi i nałożył na nich zakaz prowadzenia korespondencji z kurią rzymską bez jego zgody. Wydał rozporządzenia dokładnie określające sposób organizacji parafii, a nawet przebieg nabożeństw. Ponadto w 1781 r. ogłosił patent tolerancyjnypatent tolerancyjnypatent tolerancyjny, na mocy którego wyznawcy innych religii niż katolicyzm otrzymali swobodę kultu. Nie dotyczył on żydów, ale na mocy innej decyzji również i ich położenie uległo poprawie: mogli podejmować studia uniwersyteckie i wykonywać zawody zastrzeżone dotąd dla chrześcijan. Józef II dokończył też likwidację zakonów kontemplacyjnych (np. cystersów czy karmelitów). Uważał, że nie przynosiły one żadnych korzyści społeczeństwu, dlatego w 1782 r. bez wahania wydał dekret o ich kasacie. Oszczędził jedynie zgromadzenia zajmujące się edukacją i prowadzeniem szpitali. Majątki ponad 700 klasztorów, w tym jezuickichzakon jezuitów, jezuicijezuickich (skasowanych przez papieża Klemensa XIV w 1773 r.), zostały przeznaczone na utrzymanie seminariów duchownych, budowę nowych kościołów parafialnych, szpitali i szkół oraz zasiliły fundusz religijny, z którego duchowni dostawali wynagrodzenie za nauczanie w szkołach parafialnych. Reformy Józefa II zaniepokoiły papieża, który pragnąc je zatrzymać, przyjechał w marcu 1782 r. do Wiednia. Pius VI został przyjęty na dworze z największymi honorami  i odprawił mszę wielkanocną w katedrze św. Stefana, która przyciągnęła tłumy. Potwierdził tym samym swój autorytet i ważną pozycję w społeczeństwie, jednak nie udało mu się skłonić cesarza do zmiany polityki względem Kościoła.

RalSz8nubf1nq

Obraz przedstawia karetę jadącą drogą, zaprzęgniętą w szóstkę koni. Obok karety widać postać papieża Piusa VI, witanego przez króla Józefa II. Papież trzyma króla za przedramiona, a ten jest nieco nachylony w kierunku papieża.

Józef II był zapalonym reformatorem i nie rozumiał przywiązania swoich poddanych do tradycji i kultur lokalnych. Uwidoczniło się to przy okazji reform dotyczących stosunków na wsi oraz relacji państwo–Kościół, jak również w innych sprawach. Nie wszędzie likwidacja narodowych praw i odrębności oraz dążenie do jak największej centralizacji aparatu państwowego spotykały się z aprobatą. Na przykład tzw. dekret językowy, ustanawiający język niemiecki językiem urzędowym, elity węgierskie odebrały jako zamach na ich autonomię. Świadom negatywnych opinii poddanych, na łożu śmierci Józef II powiedział podobno: Moją jedyną troską jest to, że po tylu moich wysiłkach zostawiam niewielu szczęśliwych, a tylu niewdzięczników.

Absolutyzm oświecony

R4XmVMh5vDPc11

Zdjęcie przedstawia pomnik Józefa II. Na postumencie stoi rzeźba mężczyzny w dworskim stroju. Na kolumnie widnieje napis Josef II 1741-1790.

XIX‑wieczni historycy nazwali styl rządów Marii Teresy i Józefa II (a także takich władców jak Fryderyk II, Katarzyna II czy Gustaw III) absolutyzmemabsolutyzmabsolutyzmem oświeconym. „Filozofowie na tronach” przedstawiali się jako przyjaciele uczonych, reformatorzy mogący zmieniać swoje państwa zgodnie z oświeceniowymi hasłami dzięki absolutnej władzy powierzonej im przez lud (w myśl teorii umowy społecznejumowa społecznaumowy społecznej).

Z pewnością do pewnego stopnia „oświeceni despoci”, jak często nazywają ich historycy, byli zafascynowani nowymi ideami i zmiany wprowadzali z myślą o dobrobycie mieszkańców. Niemniej naiwnym byłoby twierdzenie, że ich główną motywacją była wiara w zmianę świata na lepsze. Dobrze rozwinięte i sprawnie zarządzane państwo miało służyć umacnianiu ich władzy, rozbudowie wiernej im administracji państwowej i armii, a reformy gospodarcze zapewnić większe wpływy do budżetu. W ich krajach obowiązywała cenzura, a policja szpiegowała i donosiła ministrowi spraw wewnętrznych, o czym ludzie rozmawiali w przestrzeni publicznej (w parkach, kawiarniach, operze itd.) i wybranych domach prywatnych. Absolutyzm oświecony ograniczał przywileje stanowe, jednak nie przyniósł radykalnych zmian. Mowy być nie mogło o prawach obywatelskich i włączeniu poszczególnych przedstawicieli stanów do życia publicznego. Chłopi i mieszczanie (oprócz nielicznych wyjątków) nie mieli wpływu na rządy ani większych szans na awans społeczny. Nie pełnili ważnych urzędów i nie awansowali na stopnie oficerskie w armii – władca absolutny miał być bowiem dobrym ojcem, „pierwszym sługą państwa”, wobec którego obowiązywało pełne posłuszeństwo. Dobrze wiedział, co jest najlepsze dla jego poddanych w myśl zasady „wszystko dla ludu, nic poprzez lud”.

Słownik

Słowa kluczowe

absolutyzm oświecony, Józef II, Maria Teresa, monarchia Habsburgów

Bibliografia

Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991.

S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998.

H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986.