Środowisko międzynarodowe

Charakteryzując relacje między państwami, w przeszłości i obecnie, zwracamy uwagę na środowisko międzynarodowe. Pojęciem tym określamy wszystkie czynniki, które wpływają na stosunki między podmiotami międzynarodowymi. Obecnie zaliczamy do nich państwa, narody i korporacje transnarodowe. Wszystkie te podmioty spotykają się w środowisku międzynarodowym, którego cechy przedstawia poniższy schemat.

Relacje między nimi mogą przebiegać w sposób albo chaotyczny, albo uporządkowany i w tym przypadku określimy je mianem ładu międzynarodowego.

Ład międzynarodowy to zbiór podmiotów międzynarodowych (państwowych i niepaństwowych), połączonych wzajemnymi relacjami o charakterze politycznym, ekonomicznym, informacyjnym i militarnym. Podmioty stosunków międzynarodowych działają według przyjętych lub narzuconych reguł.

Elementy charakteryzujące ład międzynarodowy

RZTRidMsBqQsL

Ilustracja ukazująca elementy charakteryzujące ład międzynarodowy. Zalicza się do nich: rodzaje podmiotów międzynarodowych, które wpływają na charakter relacji między podmiotami, a w konsekwencji na zasady funkcjonowania podmiotów w ramach danego ładu.

Jak wynika z powyższego schematu, bardzo ważnym czynnikiem kształtowania ładu międzynarodowego jest jego geneza. Mogą to być układy pokojowe, kończące konflikty zbrojne o zasięgu regionalnym (kontynentalnym lub światowym) lub moment upadku jednego z najważniejszych podmiotów istniejącego ładu międzynarodowego i konieczność zdefiniowania stosunków na nowo. Z doświadczeń historycznych wynika, że państwa i podmioty pozapaństwowe regulowały wzajemne relacje na różne sposoby. Typy ładów możemy zdefiniować w zależności od przyjętych kryteriów. Najczęściej jednak wskazuje się na podmioty dominujące w stosunkach międzynarodowych w określonym czasie.

Typy ładów międzynarodowych

W relacjach międzynarodowych jednym z podmiotów są suwerenne państwa i to właśnie stosunki i umowy zawierane pomiędzy nimi kształtowały ład międzynarodowy w przeszłości. Patrząc chronologicznie, pierwszy scharakteryzowany ład to pokój westfalski, kończący wojnę trzydziestoletnią. Ten typ ładu międzynarodowego nazywamy wielobiegunowym – opartym na równowadze siłrównowaga siłrównowadze sił. Był to również ład regionalny, ponieważ postanowienia traktatów westfalskich dotyczyły Europy. Stosunki pomiędzy państwami europejskimi i wewnątrz nich były regulowane przez układy podpisane w Münster i Osnabrück. Na ich mocy żadne z państw europejskich nie mogło zyskać przewagi nad innymi. Równocześnie nie dawały one podstaw do dyktowania warunków innym podmiotom.

Innego typu ład wielobiegunowy został zaproponowany po wojnach napoleońskich. Nazywamy go koncertem mocarstwkoncert mocarstwkoncertem mocarstw, ponieważ pięć państw europejskich „uporządkowało” Europę, kierując się wyłącznie własnymi interesami. Porozumienia wersalskie to również przykład ładu regionalnego. Dotyczyły one nie tylko relacji międzynarodowych, ale również wzajemnej pomocy państw w rozwiązywaniu konfliktów wewnętrznych, w tym tłumieniu ruchów niepodległościowych i rewolucyjnych. Ład wersalski załamał się, kiedy doszło do konfliktu interesów pomiędzy mocarstwami i po zjednoczeniu Niemiec została zachwiana równowaga ekonomiczna. W wyniku rozpadu ładu wersalskiego doszło do utworzenia dwóch bloków militarnych. Konsekwencją ich powstania był wybuch I wojny światowej. Po jej zakończeniu zwycięskie państwa podpisały układy pokojowe, które kończyły konferencję paryską. Najważniejszym z nich był traktat wersalski – układ pokojowy z Niemcami. Warunki pokoju podyktowały państwa zwycięskie, a grożąca Niemcom rewolucja spowodowała zgodę władz tego państwa na wszystkie postanowienia. Dwa lata później państwa zwycięskie w I wojnie światowej podpisały również między sobą porozumienie w Waszyngtonie, którego celem było utrzymanie na bezpiecznym poziomie floty wojennej. Nowy ład, który ukształtował się w wyniku tych układów, to ład wersalsko‑waszyngtoński. Miał on już ogólnoświatowy zasięg. Można uznać go za przykład ładu wielobiegunowego opartego na równowadze sił. Organizacją, której zadaniem było utrzymanie porządku światowego, była Liga Narodów. Tym razem kres porozumieniom przyniosły państwa wykluczone, uznane za winne wybuchu wojny (Niemcy) lub pominięte ze względu na system polityczny, który w nich się ukształtował – Związek Sowiecki. Rozpad porządku ukształtowanego w Wersalu doprowadził do kolejnej wojny światowej.

Po drugiej wojnie światowej nie doszło do podpisania układu pokojowego. Główną przyczyną był konflikt interesów pomiędzy mocarstwami dominującymi podczas działań wojennych ze względu na potencjał gospodarczy lub ludnościowy. Upadek III Rzeszy ujawnił imperialistyczne plany Związku Sowieckiego, a doświadczenia polityczne i gospodarcze (wielki kryzys 1929–1933) okresu międzywojennego uzasadniały konieczność wpływu Stanów Zjednoczonych na wydarzenia na świecie. W ten sposób, na mocy zawieranych wcześniej porozumień, ukształtował się nowy rodzaj ładu międzynarodowego, zwany jałtańsko‑poczdamskim. Jego cechą charakterystyczną był podział świata na dwa bloki militarne i polityczne, z dominującymi w nich supermocarstwami. Powstał więc ład o zasięgu światowym i dwubiegunowym charakterze. Jego rozpad spowodowany był gospodarczymi problemami Związku Sowieckiego i narastającym niezadowoleniem z powodu braku pełnej suwerenności społeczeństw sowieckiej strefy wpływów. Rozpoczął się on narodzinami Solidarności w sierpniu 1980 roku w Polsce, a zakończył rozwiązaniem Związku Sowieckiego w grudniu 1991 roku. Po nim, w latach 90. XX wieku, wydawało się, że jedynym supermocarstwem i hegemonem w polityce globalnej zostaną Stany Zjednoczone, które dominowały pod względem militarnym, gospodarczym i politycznym. Początek XXI wieku przyniósł jednak gospodarcze znaczenie państw rozwijających się, spoza dawnego euro‑amerykańskiego porządku. Społeczeństwo amerykańskie nie zawsze też popierało politykę swojego rządu, który zmieniał Stany Zjednoczone w „światowego żandarma”. Dlatego też obecnie wszyscy badacze stosunków międzynarodowych mówią o ładzie międzynarodowym „w budowie” i kreślą różne scenariusze przyszłego porządku światowego.

Słownik