Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Północ i południe

RJYDjqHpF0bjV1
Wóz konny z urządzeniem do odmierzania przebywanej drogi, drzeworyt z wydania O architekturze Witruwiusza z 1575 r.
Wyjaśnij, dlaczego transport kołowy był dużo droższy od wodnego. Jakie utrudnienia spotykały podróżujących lądem, a jakie były udziałem żeglarzy?
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Okres pomyślności Szampanii zakończył się u schyłku XIII w., gdy kupcy genueńscy nawiązali bezpośrednią łączność morską między Flandrią a Półwyspem Apenińskim.

Dla obu centrów gospodarczych Europy impulsem stymulującym ich rozwój był
handel. Na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Czarnego dominowali Włosi. We flandryjskiej Brugii zbiegały się szlaki handlowe prowadzące do Anglii i do strefy bałtyckiej. Istniały też bezpośrednie szlaki handlowe łączące Włochy z Niemcami i Europą Środkową oraz tę ostatnią z Lewantem (przez wybrzeża Morza Czarnego), ale ich znaczenie było mniejsze, gdyż transport kołowy był dużo droższy od wodnego, a przewieźć można było w ten sposób znacznie mniej towaru. W dodatku od średniowiecza aż po XVIII w. w Europie prawie nie było dróg utwardzonych. Ekspansja Turków oraz odkrycie dróg do Indii i Nowego Świata zmieniły ten porządek.

Antwerpia i Amsterdam – centra gospodarcze kontynentu

Opanowanie wschodniej części basenu Morza Śródziemnego przez imperium osmańskie zapoczątkowało serię wojen z Wenecją i choć handel wenecki nie ustał całkowicie, to jednak jego obroty spadły. Portugalczycy przywożący przyprawy z Indii postanowili więc utworzyć przedstawicielstwa w jednym z dużych portów północnoeuropejskich. Wybór padł na Antwerpię, gdzie handlowano angielską wełną, reńskimi winami oraz środkowoeuropejską miedzią i srebrem. W zamian za przyprawy kupcy portugalscy dostawali kruszce potrzebne do regulowania rachunków w Azji. Tym samym miedź i srebro, które dotąd trafiały głównie do Wenecji, teraz zaczęły płynąć do Antwerpii, a północ Europy stawała się bardziej atrakcyjna gospodarczo niż południe.

Również Hiszpania szukała pomocy w dystrybucji importowanych z Nowego Świata barwników do tkanin, cukru, rodzimej wełny, soli i oliwy. Potrzebowała ona też towarów na eksport do Ameryki. Dzięki temu Antwerpia stała się nie tylko centrum handlowym, ale także i rzemieślniczym, a Hiszpanie, nie mogąc wyrównać bilansu handlowego towarami, musieli do miasta nad Skaldą wozić to, co mieli najcenniejszego – pochodzące zza oceanu kruszce. Kres świetności Antwerpii położyło zniszczenie miasta przez Hiszpanów w 1576 r. Centrum gospodarcze przeniosło się wówczas nieco na północ, do Amsterdamu.

R1SiWLij3knva1
Antwerpia w czasach świetności, panorama portu i miasta z ok. 1540 r.
Przedstaw na podstawie interpretacji elementów graficznych obrazy charakter życia gospodarczego miasta.
Źródło: Museum aan de Stroom w Antwerpii, tylko do użytku edukacyjnego.

Dzięki swojemu położeniu geograficznemu Amsterdam był idealnym pośrednikiem w handlu między nadbałtycką częścią Europy Wschodniej a Zachodem, a za jego pośrednictwem – z całym światem. Kupcy holenderscy zdominowali żeglugę na morzach Bałtyckim i Północnym oraz wzdłuż wybrzeży Atlantyku. Szczególnie opłacalny był dla nich handel zbożem znad Bałtyku: przybywało ono do Amsterdamu jesienią, gdy ceny były niskie. Jego część spożywano w Niderlandach, resztę zaś reeksportowanoreeksportreeksportowano do Anglii, Francji, Portugalii i Hiszpanii. Zboże trafiało na tamtejsze rynki dopiero na wiosnę, czyli wówczas, gdy było najdroższe. Również wiosną, kiedy tylko ustępował lód skuwający Sund i inne Cieśniny Duńskie, łączące Morze Północne z Bałtykiem, statki holenderskie wyruszały na wschód. Wiozły wówczas w ładowniach towary zamorskie i europejskie: rafinowany cukier, wina, farbowane przez Holendrów angielskie sukno, bawełnę, jedwab, suszony tytoń amerykański, tłuszcz wielorybi, oczyszczoną sól portugalską, śledzie.

RenFDuRFZnZ5Y1
Holenderscy mieszczanie chętnie zamawiali obrazy, by ozdobić wnętrza swoich domów. Malarstwo holenderskie XVII w. cechuje realizm, choć z uwzględnieniem elementów symbolicznych i moralizatorskich. Najczęściej powstawały portrety, martwe natury, sceny rodzajowe oraz pejzaże. Ruisdaela uznaje się za jednego z najwybitniejszych pejzażystów holenderskich.
Wyjaśnij, dlaczego wiatraki są charakterystyczne dla krajobrazu Holandii.
Źródło: Jacob van Ruisdael, Wiatrak w Wijk koło Duurstede, ok. 1670 r., olej na płótnie, 83 × 101 cm, Rijksmuseum w Amsterdamie, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Handel morski oraz rybołówstwo tworzyły doskonałe warunki dla rozwoju przemysłu stoczniowego, trwałość ówczesnych statków nie była bowiem duża. Z kolei wokół ich produkcji rozwinęło się wiele innych gałęzi wytwórczości, takich jak płóciennictwo wyspecjalizowane w wyrobie żagli, zaplatanie lin okrętowych, rzemiosło metalowe, przetwórstwo żywności, obróbka drewna w tartakach. Importowane drzewo cięto, wykorzystując jako siłę napędową koła wodne lub wiatraki. Wydajność holenderskich tartaków była tak wielka, że ten pozbawiony lasów kraj stał się eksporterem tarcicy. Handel ożywiał zatem rzemiosło. W Amsterdamie gromadziły się ogromne kapitały. To właśnie dzięki nim kredyt był tani: oprocentowanie pożyczek wynosiło poniżej 5 proc. w skali roku. Bez tego nie do pomyślenia byłby rozwój pośrednictwa handlowego, gdyż zyski nie pokryłyby kosztów pożyczki. Dysponowanie tanim kredytem pozwalało Holendrom bronić się przed konkurencją, jeśli bowiem jakiś kupiec usiłował dotrzeć na obce rynki bez pośrednictwa niderlandzkiego, wówczas kupcy z kraju tulipanów rujnowali zuchwalca, zasypując rynek towarami sprzedawanymi po cenach dumpingowych, tzn. sztucznie zaniżonych, niekiedy nawet poniżej kosztów własnych. Kapitały holenderskie nie były jednak inwestowane w zakup ziemi, było jej bowiem w Niderlandach mało.

R1a4IUFaJNeaj
Film nawiązujący do treści materiału
R1RZNTIqoJ5Nd1
Gospodarka Europy w XVI–XVII w. Jakie towary eksportowała Rzeczpospolita, a jakie importowała?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Tulipan – symbol Niderlandów

RzVi0adYxFj3I1
Czapka Flory na głupców, rycina powstała w 1637 r. Namiot w kształcie czapki błazna, w którym zawierane są transakcje między miłośnikami tulipanów, diabeł z klepsydrą stojący za plecami hodowcy (po lewej stronie) i symboliczne wypędzenie Flory na ośle (po prawej stronie namiotu) – stanowiły dla współczesnych czytelne symbole potępienia spekulacji i żądzy zysku.
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tulipany przywieziono do Europy Zachodniej z Turcji w połowie XVI w. Ich popularyzacja była zasługą botaników i ogrodników holenderskich z okolic Haarlemu. Miłośnicy tulipanów z pasją hodowali najróżniejsze odmiany tych kwiatów i handlowali ich cebulkami. Najwyższe ceny osiągał rzadki Semper Augustus, na którego białych płatkach widniały czerwone wzory w kształcie płomieni. Na początku XVII w. hodowla rozwinęła się na tyle, że te rzadkie dotąd kwiaty stały się dostępne dla szerszych kręgów społeczeństwa Holandii. Wkrótce cebulki rozmaitych odmian tulipanów stały się przedmiotem masowej spekulacji, wskutek czego w latach 1634–1636 ich ceny wzrosły wielokrotnie. W tej sytuacji prawdziwym dramatem stało się załamanie koniunktury na tulipanowym rynku w lutym 1637 r. na wieść, że brakuje już chętnych do coraz bardziej kosztownych zakupów. Ceny drastycznie spadły, co doprowadziło do zrujnowania wielu uczestników gorączki spekulacyjnej, którzy zainwestowali swe oszczędności w zakup teraz bezwartościowych cebulek. Po tych wydarzeniach tulipan stał się na pewien czas w niderlandzkim malarstwie symbolem marności doczesnego świata, ostrzeżeniem dla wszystkich, którzy chcą osiągnąć bogactwo bez pracy. Jednak aż do dziś Holandia pozostaje krajem tulipanów – największym ich hodowcą, producentem i eksporterem.

Strefa bałtycka

Większość kapitałów holenderskich angażowano w transakcje w strefie bałtyckiej. Jej część północna, czyli Szwecja i Dania, dostarczała miedzi i żelaza oraz smoły i drewna. Głównymi portami, przez które towary te eksportowano, były Sztokholm, Åbo (dziś Turku w Finlandii) i Wyborg. Wschodnie wybrzeże Bałtyku, tzn. Estonia, Inflanty, Prusy Książęce i częściowo Litwa, poprzez porty w Narwie, Rydze i Królewcu dostarczało drewna, konopi do wyrobu lin okrętowych, smoły itp. Rzeczypospolitej i jej głównemu portowi w Gdańsku przypadła rola eksportera zboża, przede wszystkim żyta. Drugim towarem eksportowym były woły, hodowane na kresach południowo‑wschodnich (Ukraina, Wołyń), skąd ze względu na odległość nie opłacało się spławiać do Gdańska zboża. Mniejsze ilości zboża i wołów sprowadzano do Holandii również z Danii.

Polecenie 1

Wyjaśnij, kiedy i dlaczego centrum gospodarcze Europy przesuwało się z południa na północ kontynentu, potem zaś z Antwerpii do Amsterdamu.

Polecenie 2

Wymień czynniki, którym Holandia zawdzięczała swą pozycję gospodarczą w XVII w.

Słownik

dumping cenowy
dumping cenowy

(z ang. dump wywalać, zrzucać, zarzucać) proceder polegający na sprzedawaniu eksportowanych produktów w cenach niższych od tych, w jakich są one sprzedawane na krajowym rynku

koniunktura
koniunktura

(z łac. conjunctura – zbieg okoliczności, od coniunctio – połączenie) warunki (najczęściej korzystne) do rozwoju danej działalności, np. handlowej, ale też zbiór wskaźników życia gospodarczego pozwalający określić stan gospodarki kraju albo rynku towarowego

reeksport
reeksport

ponowny wywóz i sprzedaż za granicą towarów importowanych, czyli wcześniej zakupionych i przywiezionych do kraju (w odróżnieniu od eksportu, tzn. sprzedawania na zewnątrz wyrobów krajowej produkcji)

spekulacja
spekulacja

działanie polegające na wykupywaniu, a następnie sprzedawaniu z wysokim zyskiem towarów, na które popyt przewyższa podaż

szlak handlowy
szlak handlowy

początkowo droga, którą pokonywały karawany kupieckie; ogólnie trasa wybierana przez kupców i łącząca ośrodki produkcji oraz handlu

Słowa kluczowe

gospodarka, handel, Holandia, Antwerpia, eksport, Nowy Świat

Bibliografia

S. Grzybowski, Wielka Historia Świata, t. 6, Narodziny świata nowożytnego 1453–1605, Warszawa 2005.

K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.

A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.