Miejsca szczęśliwe

W literaturze występują takie motywy, które powtarzają się w podobnej formie w różnych epokach i kręgach kulturowych. W badaniach literaturoznawczych nazywa się je toposamitopostoposami. Do szczególnie popularnych należy topos miejsca przyjemnego bądź szczęśliwego. Określa się je po łacinie jako locus amoenuslocus amoenuslocus amoenus, a nazwa wywodzi się prawdopodobnie od słowa „amor”, czyli miłość. Łacińskie pochodzenie nazwy nie oznacza, że topos ukształtowali starożytni Rzymianie – w literaturze europejskiej źródłem najczęstszych realizacji opisu miejsca szczęśliwego są dzieła Greków.

Kluczowy element łączący większość przykładów przedstawiających locus amoenus to położenie poza miastem, w naturze sprzyjającej człowiekowi, której elementami są najczęściej: drzewa, śpiewające ptaki, łagodny wiatr, strumienie, łąki, czasem góry, które nie przytłaczają swoim ogromem, lecz są pięknym uzupełnieniem krajobrazu i schronieniem.

Sycylia Teokryta

R1KT2YEUY7Tux1

Grafika przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma długie włosy zakrywające szyję oraz kilkucentymetrowy zarost. Na jego głowie widzimy wieniec laurowy.

Łagodny, urokliwy krajobraz może występować w utworach należących do dowolnego gatunku i rodzaju, ale szczególnie predysponowana do jego ukazywania jest sielankasielankasielanka (zwana też bukolikąbukolikabukoliką, eklogąeklogaeklogą lub idylląidyllaidyllą). Gatunek ten zawdzięcza swój rozwój w dużym stopniu Teokrytowi – pochodzącemu z Sycylii poecie, który żył w III w. p.n.e. Teokryt spędził większość dojrzałego życia w egipskiej Aleksandrii. Tam powstawały jego niewielkie utwory, które nazywał bukolikami. Jest to nazwa wskazująca na to, kto jest bohaterem dzieła – w języku greckim boukólos to pasterz bydła. Teokryt umiejscowił pasterzy w zachowującej cechy realizmu Sycylii. Bohaterowie utworów greckiego pisarza zazwyczaj dialogują, śpiewając o miłości.

Arkadia Wergiliusza

Duży wpływ na przemiany gatunku nazywanego bukoliką wywarł Rzymianin Wergiliusz. Jego życie (70–19 r. p.n.e.) przypadło m.in. na czasy panowania cesarza Oktawiana Augusta. Wergiliusz to autor trzech ważnych dzieł: EneidyEneidaEneidy, GeorgikGeorgikiGeorgik i Bukolik. Ten ostatni zbiór ma grecki tytuł, ale każdy z dziesięciu zawartych w nim utworów Wergiliusz nazwał eklogą, co jest odpowiednikiem sielanki. Choć rzymski twórca nawiązywał do Teokryta, to jego opis życia pasterzy i rolników zawiera też elementy nieobecne u Greka:

• u Wergiliusza bohaterowie często noszą „maski”, co oznacza, że poeta jako pasterzy ukazał postaci historyczne,

• przyroda jest w większym stopniu wyidealizowana u Rzymianina niż w utworach Greka,

• zmieniony został „adres” szczęśliwej krainy – u Wergiliusza pojawiła się w tej roli Arkadia.

Wergiliusz, który nigdy nie był w greckiej Arkadii, został uznany przez badaczy literatury antycznej za twórcę toposu arkadyjskiego. Topos ten realizowany jest w eklogach przedstawiających wyidealizowaną naturę zamieszkiwaną przez ludzi szczęśliwych, pozbawionych trosk. Takie postrzeganie Bukolik Wergiliusza jest jednak dużym uproszczeniem, ponieważ:

R1UkToJGXgXH51

Grafika przedstawia popiersie młodego mężczyzny. Mężczyzna ma długie, kręcone włosy, sięgające ramion, na głowie wieniec laurowy. Na dole grafiki widnieją napisy w obcych językach.

• tylko w jednej eklodze wyraźnie podaje się, że wydarzenia dzieją się w Arkadii, a w pozostałych eklogach miejsce akcji to Italia (lub Sycylia),

• już przed Wergiliuszem wychwalano piękno Arkadii,  np. w anonimowych utworach powstających od VII do III w. p.n.e., jak Hymn XIX do Pana z V w. p.n.e.,

• nie wszyscy przebywający w Arkadii są szczęśliwi – niektórzy muszą ją opuścić, inni zakochali się w niej bez wzajemności.

Na ukształtowanie toposu arkadyjskiego duży wpływ mieli naśladowcy Wergiliusza, np. włoski humanista Jacopo Sannazaro, autor poematu Arcadia (1504). Ukazywali oni tę grecką krainę jako piękną, przyjazną człowiekowi i zlokalizowaną nie w konkretnym miejscu, a bardziej w przestrzeni duchowej.

Słownik