Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Czy znasz historię o myśliwym, który uciekając przed wilkiem, wspiął się na sam szczyt sosny po gładkim pniu? Niemożliwe? A jednak. Wszystko za sprawą stresu – stanu, który albo dodaje nadludzkich mocy, albo całkowicie odbiera zdolność do działania.

R17jnJoBLTGeS1
Kłopoty w szkole mogą być przyczyną stresu
Już wiesz
  • układ nerwowy kontroluje i koordynuje pracę wszystkich narządów organizmu;

  • odebrane informacje są analizowane i oceniane w ośrodkach mózgowia i rdzenia kręgowego;

  • reakcja organizmu zależy od oceny znaczenia bodźca.

Nauczysz się
  • wymieniać czynniki wywołujące stres;

  • wymieniać pozytywne i negatywne skutki działania stresu;

  • przedstawiać sposoby radzenia sobie ze stresem;

  • wyjaśniać rolę snu w regeneracji układu nerwowego;

  • omawiać przykłady chorób układu nerwowego.

iNQrlGToUW_d5e219

1. Odpoczynek kluczem do sukcesu

Jeśli organizm jest bez przerwy poddawany działaniu silnych bodźców, szybko się męczy, a zdolność koncentracji i myślenia się obniża. Dlatego odpoczynek jest konieczny, także w ciągu dnia. Odpoczywać można aktywnie lub biernie. Aktywne spędzanie wolnego czasu (szczególnie na świeżym powietrzu) poprawia kondycję całego organizmu, pobudza do pracy narządy i układy, co jest ważne zwłaszcza w przypadku tych, które przez dłuższy czas pozostawały w spoczynku. Przykładem jest układ mięśniowy, zwykle mało aktywny podczas kilkugodzinnego pobytu w szkole czy siedzenia przed komputerem lub telewizorem.

Jeśli nie ma warunków, by w dzień choć przez chwilę wykonywać ćwiczenia fizyczne, to w ramach biernego odpoczynku trzeba znaleźć sobie zajęcie, które sprawia przyjemność i pozwala odwrócić uwagę od bieżących problemów i obowiązków. Może to być lektura ulubionej książki, słuchanie muzyki, oglądanie filmu, rozmowa z przyjaciółmi.

Niezbędną formą odpoczynku jest sensensen. Gdy śpimy, ośrodki kory mózgowej zaprzestają analizowania i reagowania na docierające do nich informacje. Nie oznacza to zupełnego wyłączenia się mózgu. Podczas snu następuje porządkowanie i łączenie informacji oraz zapisywanie części z nich w pamięci trwałej. Dzięki temu nowo nabyta wiedza może być w razie potrzeby przywołana dzięki na przykład słowom kluczowym, zapachom lub emocjom, które nam towarzyszyły w danej sytuacji. Komórki nerwowe regenerują się głównie nocą. Wtedy też tworzą rezerwy energetyczne i nowe połączenia nerwowe pomiędzy sobą.

R14edhQlGWeju1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ilość snu zależy przede wszystkim od wieku – z upływem lat potrzeba snu na ogół się zmniejsza. Noworodek śpi 21 godzin w ciągu doby, a jego sen jest podzielony na kilka części. Osoba dorosła najczęściej śpi nieprzerwanie 7‑8 godzin. Jednak dla odbudowy sił i sprawnego funkcjonowania organizmu znaczenie ma nie tylko długość snu, ale również warunki, w jakich się odbywa. Komfort snu zapewniają cisza, ciemność, niższa niż w dzień temperatura powietrza (18‑20Indeks górny oC). Zimą, gdy grzeją kaloryfery, powietrze staje się suche, dlatego trzeba zadbać o właściwą wilgotność powietrza w mieszkaniu, wieszając na grzejniku pojemnik z wodą lub wilgotny ręcznik. Dobrze jest też przed snem wywietrzyć pomieszczenia, a ostatni posiłek najlepiej zjeść nie później niż 2 godziny przed snem.

R1UN758z9VA1Z1
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.

Brak snu powoduje zaburzenia w przewodzeniu impulsów nerwowych, co opóźnia reakcje na bodźce, utrudnia skupienie uwagi, upośledza pracę układu odpornościowego. Jest też przyczyną zmęczenia i kłopotów z koncentracją. Zarywanie nocy, zarówno po to, żeby uczyć się na ostatnią chwilę, jak i bawić, obniża zdolność przetwarzania informacji. Uczeń gimnazjum powinien nieprzerwanie spać co najmniej 7‑7,5, a najlepiej 8‑9 godzin na dobę (sen nocny).

RgXNIhjoXbCNT1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego wieczorem nie należy dawać dziecku nowej atrakcyjnej zabawki.

Podczas snu zachodzą cykliczne zmiany aktywności mózgu (mózg raz odpoczywa, raz staje się aktywny), na podstawie których wyróżniono 2 główne fazy snu. W fazie pierwszej, zwanej fazą wolnych ruchów gałek ocznych (SEM), mięśnie szkieletowe rozluźniają się, oddech staje się regularny, obniża się ciśnienie krwi i temperatura ciała, wolniej zachodzą procesy w komórkach, a sen jest wówczas najgłębszy. Po fazie SEM następuje 2 faza snu, zwana fazą szybkich ruchów gałek ocznych (REM). To podczas tej fazy pojawiają się marzenia senne. W jej trakcie wzrasta ciśnienie krwi, zwiększa się częstotliwość oddechów i uderzeń serca, po czym znowu rozpoczyna się faza SEM. Obie fazy składają się na jeden cykl snu trwający ok. 90 min. Z każdym kolejnym cyklem snu stopniowo zmniejsza się długość fazy SEM, a wydłuża REM. Nieprzerwany sen nocny osoby dorosłej powinien trwać 4‑5 cykli.

Polecenie 2

Zastanów się, jaki wpływ na funkcjonowanie organizmu ma brak snu. Wyszukaj informacje na temat konsekwencji zdrowotnych związanych z brakiem wystarczającej ilości nieprzerwanego snu.

Ciekawostka

Niektóre osoby, zanim podejmą decyzję, mówią, że z danym problemem muszą się przespać. Odroczenie decyzji ma swoje zalety – po nocy cichną towarzyszące nam emocje i górę bierze racjonalna część umysłu. Sen pomaga obrazowo analizować problemy, myśleć inaczej, nieszablonowo, i uświadamiać sobie niedostrzeżone wcześniej aspekty sprawy.

Ciekawostka

Cykl dobowy regulowany jest w organizmie m.in. poprzez rytmiczne wydzielanie hormonu nazywanego melatoniną. Melatonina jest jak troll – znika w świetle. Jej wysoki poziom skłania do relaksacji i snu. Mózgi nastolatków produkują mniej melatoniny niż mózgi osób dorosłych. Także szczyt jej wydzielania u nastolatków przypada na późniejsze godziny niż u osób dorosłych. Rano stężenie melatoniny u nich jest jeszcze stosunkowo wysokie. To dlatego większość młodych ludzi wieczorem tryska energią, natomiast wczesnym rankiem ma kłopoty ze wstawaniem.

iNQrlGToUW_d5e300

2. Stres

StresstresStres towarzyszy każdemu z nas i stanowi naturalną reakcję organizmu na docierające do niego bodźce, zarówno te pozytywne, jak i negatywne. Czynniki, które zaburzają równowagę organizmu, nazywamy stresoramistresorystresorami. Mogą nimi być: zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura otoczenia, podwyższona ciepłota ciała (gorączka), stany zapalne, urazy fizyczne, silne przeżycia, konflikty z otoczeniem, strach (np. przed sprawdzianem), podniecenie przed podróżą itp.

R14h2tgMF3Xds1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 3

Wymień sytuacje, które są silnymi stresorami dla uczniów przebywających w szkole.

Reakcja organizmu na czynniki zaburzające równowagę fizyczną i psychiczną ma charakter przystosowawczy oraz obronny. W wyniku współpracy części współczulnej autonomicznego układu nerwowego oraz układu hormonalnego w organizmie zachodzą reakcje mobilizujące go do działania. Rośnie poziom adrenaliny, zwanej też hormonem stresu, która powoduje typowe reakcje na stres: podwyższone ciśnienie krwi, częstotliwość bicia serca i oddechów, wzrost poziomu glukozy we krwi, zwiększenie dopływu krwi do mózgu i mięśni oraz zmniejszenie ukrwienia jelit, rozszerzenie źrenic. Umiarkowany stres jest niezbędny do funkcjonowania organizmu – pobudza do działania, pomaga się skoncentrować, pokonać przeszkody i osiągnąć cel. Przy zbyt niskim poziomie stresu spada poziom aktywności życiowej i zainteresowanie wykonywaną czynnością, zmniejsza się odporność organizmu, rośnie znudzenie i znużenie. Każdy z nas inaczej odczuwa siłę stresu.

RagbOPprAW9EL1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Gdy będziesz w stresie, który utrudnia ci działanie, zaobserwuj swoje oddechy – ich częstość i głębokość. Świadomie zwolnij oddychanie, a wdechy wykonuj głównie za pomocą przepony. Zamiast na negatywnych emocjach towarzyszących stresowi skupiaj uwagę na oddychaniu. Możesz w tym momencie słuchać spokojnej muzyki. Oceń skuteczność tej metody relaksacjirelaksacjarelaksacji w twoim przypadku.

Bardzo niebezpieczne są stresory, które pojawiają się nagle i mają dużą siłę (np. utrata kogoś bliskiego) oraz te, które działają na organizm przez dłuższy czas. Zbyt silny lub długotrwały stres stopniowo prowadzi do zaburzenia funkcjonowania organizmu. Pojawiają się bóle głowy, nadciśnienie, zaburzenia pracy serca, nadmierne pocenie się (szczególnie skóry dłoni), biegunka lub zaparcia, nadmierny apetyt (tzw. zajadanie stresu) lub wręcz przeciwnie, niechęć do jedzenia. Komórki ściany żołądka produkują zbyt duże ilości kwasu solnego, co prowadzi do nadkwasoty i może być przyczyną wrzodów żołądka. Spada odporność organizmu, przez co częściej pojawiają się infekcje bakteryjne i wirusowe. Zachodzą reakcje skórne, głównie w postaci wysypki (również te o podłożu alergicznym). Wzrastające napięcie psychiczne wywołuje negatywne emocje, z którymi nie każdy z nas i nie zawsze potrafi sobie poradzić. Skutkiem stresu może być nawet zawał serca.

RG9eTsyvm7tL51
Liczby oznaczają procent osób, które mają wymienione objawy stresu
Polecenie 5

Wyjaśnij, dlaczego w sytuacji stresowej następuje m.in. zahamowanie procesów trawienia.

Siła reakcji zależy głównie od rodzaju stresora, wieku, płci, osobowości, otoczenia, w którym się znajdujemy, doświadczenia danej osoby. Wsparcie rodziny i przyjaciół pozwala radzić sobie ze stresem i przeciwdziałać jego negatywnym skutkom. Dlatego też:

  • przewiduj wydarzenia, planuj działania, wymyślaj rozwiązania, które pozwolą ci uniknąć sytuacji stresowej;

  • planuj swoje zadania i obowiązki na następny dzień i tydzień oraz ustal dla nich priorytety;

  • zamiast stale myśleć o swoich problemach, poświęcaj swoją uwagę innym, przyjemnym sprawom;

  • poszukaj dobrych stron stresującej sytuacji;

  • naucz się technik relaksacji i stosuj je;

  • rozładuj negatywną energię podczas pracy fizycznej lub intensywnych ćwiczeń;

  • korzystaj ze wsparcia bliskich ci ludzi.

Ciekawostka

W niektórych wielkich firmach japońskich znajdują się pomieszczenia z wyciszonymi ścianami. Jeśli tylko pracownik odczuwa negatywne emocje, może tam przyjść i wykrzyczeć swoją złość oraz frustrację.

iNQrlGToUW_d5e396

3. Wpływ stresu na organizm

Długotrwały stres niszczy organizm. Traumatyczne przeżycia, wymagania, którym nie można sprostać, konflikty z ludźmi mogą prowadzić do zaburzeń psychicznych, takich jak nerwica, depresja, schizofrenia. Najczęstszym zaburzeniem stanu psychicznego jest nerwica. U osób, które na nią cierpią, często obserwuje się bóle głowy, brzucha, zaburzenia pracy serca, rozdrażnienie, problemy z pamięcią i koncentracją utrudniające codzienne funkcjonowanie. Chorobie tej towarzyszy uczucie lęku. Czasem również występują obsesyjne myśli, od których trudno się uwolnić, obsesyjne ruchy i czynności, np. wyłamywanie palców, skubanie paznokci, okręcanie w dłoni długopisu itp.

Chorobą, która dotyka coraz więcej osób, zarówno dorosłych, jak i dzieci, jest depresja, nazywana chorobą nastroju. Towarzyszą jej uczucie smutku i beznadziei, brak apetytu, bezsenność, trudności z koncentracją, niezdolność do działania. Czasem pojawiają się myśli samobójcze.

Osoby cierpiące na schorzenia o podłożu psychicznym nie powinny być same. Wsparcie ze strony najbliższych, znajomych, pomoc psychologa, psychiatry pomagają odzyskać równowagę, znaleźć sens i radość życia.

R9oXvoqZUv61b1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 6

Objawem stresu jest napięcie mięśni. U każdego z nas mogą być to inne mięśnie, np. brzucha, karku czy czoła. Przeskanuj swój organizm od głowy po stopy i sprawdź, gdzie czujesz największe napięcie. Rozluźnij mięśnie. Zwracaj uwagę na to miejsce w chwili napięcia. Świadome rozluźnianie mięśni obniża stres.

Polecenie 7

Ustalcie techniką dyskusji kieleckiej

  1. po czym można poznać objawy depresji,

  2. w jaki sposób można próbować pomóc osobie mającej obniżony nastrój.

iNQrlGToUW_d5e441

Podsumowanie

  • Odpowiednia długość oraz pora snu warunkują dobry wypoczynek i zapewniają prawidłowe funkcjonowanie organizmu, zwłaszcza zdolność do przyswajania wiedzy.

  • W sytuacji stresowej organizm uruchamia szereg reakcji mających na celu jego mobilizację, której objawem jest m.in. napięcie mięśni.

  • Stres na poziomie optymalnym motywuje do działania; gdy występuje w dużym natężeniu, zaburza równowagę organizmu.

  • Nadmierny stres może być przyczyną chorób.

Praca domowa
Polecenie 8.1

Wyjaśnij, jakie znaczenie dla sportowców uczestniczących w zawodach ma obecność kibiców na trybunach.

Polecenie 8.2

Wyszukaj w Internecie informacje, czym zajmuje się neurolog, psycholog, psychiatra. Wskaż wśród chorób i zaburzeń wymienionych w tej lekcji takie, którymi zajmują się ci specjaliści.

iNQrlGToUW_d5e504

Słowniczek

relaksacja
relaksacja

sposoby osiągania stanu relaksu, odprężenia; polega m.in. na świadomym rozluźnianiu mięśni i spowalnianiu oddechów

sen
sen

cyklicznie pojawiający się stan układu nerwowego, w którym następuje czasowy brak świadomości i bezruch

stres
stres

reakcja organizmu na działanie czynnika zaburzającego stan równowagi psychicznej i fizycznej

stresory
stresory

czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne wywołujące stres

iNQrlGToUW_d5e595

Zadania

Ćwiczenie 1
RwEGtVACEYgBo1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Sczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1Y10ztFrM52l1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Sczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1HuHzG4mFsff1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Sczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1Y8lnFvNS2BZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Sczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R5Pia3KbEX9TW1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Sczygieł, licencja: CC BY 3.0.