Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RNbw99kKqcTSx1
Wiejska droga jesienią Źródło: Zygmunt Sidorowicz, Wiejska droga jesienią, 1878, Muzeum Narodowe we Lwowie, domena publiczna.
Wiejska droga jesienią
Zygmunt Sidorowicz, Wiejska droga jesienią, 1878, Muzeum Narodowe we Lwowie, domena publiczna

Często można usłyszeć powiedzenie, że dobrze jest tam, gdzie nas nie ma... Zazwyczaj szczęście znajduje się nie tu i nie teraz. Raj, niebo, Arkadia – to tylko niektóre krainy szczęśliwości pojawiające się w mitach, religiach, dziełach literackich. Rzadko zdarzało się natomiast, by nie narzekano na to, co dał los, i mówiono „Tu czuję się dobrze!”. A tak właśnie można streścić wiele utworów należących do tzw. literatury ziemiańskiej. Tworzyli ją w XVI i XVII wieku przedstawiciele średniozamożnej szlachty, gospodarujący na polskiej wsi i widzący w niej swój prawdziwy raj. Z czego wynikało to przekonanie?

Już wiesz

Poszukaj informacji o miejscach, w których przebywał Jan Kochanowski. Szczególną uwagę poświęć Czarnolasowi – dowiedz się jak najwięcej o tej miejscowości.

j0000000CHB1v38_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Staropolska poezja ziemiańska

Staropolska poezja ziemiańskaJanusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk
Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk Staropolska poezja ziemiańska

Rosnące zapotrzebowanie na produkty rolne [...] było jedną z zasadniczych przyczyn rozwoju i okrzepnięcia folwarku pańszczyźnianego. Jednakże sam wzrost zapotrzebowania na polskie zboże nie odegrałby tak zasadniczej roli ani nie zachęcałby też zapewne do rozwijania produkcji towarowej na wsi, gdyby nie inne związane z nim zjawisko, zjawisko tzw. rewolucji cen. W XVI stuleciu wzrosły one w całej Europie cztero-, pięciokrotnie, i to nie tylko liczone w nominalnym pieniądzu, ale również według jego zawartości kruszcowej. [...]
Przy zastosowaniu darmowej i przymusowej pracy pańszczyźnianej folwark szlachecki gwarantował właścicielowi wysoki i [...] stały dochód, kształtujący się na poziomie 140–240 zł z jednej wsi. Było to sumą pokaźną, a jej wysokość miała daleko sięgające konsekwencje społeczne.

[...]

Tak zagospodarowana wieś zapewniała dostatek, a nawet dobrobyt, stabilizację materialną i moralną; praca na roli dostarczała przyjemności, ale przede wszystkim przynosiła korzyści, owe „wieśne pożytki”. Ich rejestr spotyka się w niemal każdym utworze ziemiańskim [...]. Ideologia i kultura ziemiańska jest więc ideologią i kulturą średnich posiadaczy ziemskich. Posiadanie, własność ziemska, stanowi podstawę tej kultury, jest zarazem punktem wyjścia rozważań na temat ideałów szlacheckich w XVI wieku i w stuleciach następnych. Inwentaryzacji wieśnych pożytków [...] towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański[,] i tylko on, jest stanem szczęśliwym, zapewniającym swoim członkom prawdziwą radość i harmonię. Mitologia szlachecka połączyła kondycję społeczną, materialną, a także moralną ziemianina z pojęciem szczęścia. Uczyniła z tej kondycji ideał szczęścia.

j0000000CHB1v38_00000_BIB_001Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Staropolska poezja ziemiańska, [w:] , Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, oprac. Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Warszawa 1988, s. 13–23.
RPT4w2TRQC9kS1
Strona pierwodruku Pieśni świętojańskiej o sobótce
Pieśń świętojańska o sobótce, 1586, domena publiczna

Szczególne znaczenie wśród dzieł zaliczanych do literatury ziemiańskiej ma Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego. Jest to cykl utworów, wydany wraz ze zbiorem Pieśni w 1586 roku, a więc dwa lata po śmierci autora. Tym, co łączyło przywołane wiersze, był nie tylko gatunek (pieśń), lecz także wspólny temat (wieś). Czytelnik otrzymał zatem zbiór tworzący przemyślaną całość, „w którym kolejne bohaterki głoszą pochwałę święta, tańca, zabawy, życia na wsi, śpiewają o miłości, łowiectwie, wojnie” (1)j0000000CHB1v38_000tp001(1).

R1U13Fqq9DGl8
Jan Kochanowski, Pieśń Świętojańska o Sobótce (cały cykl), czyta Krzysztof Skonieczny Jan Kochanowski, Pieśń Świętojańska o Sobótce (cały cykl), czyta Krzysztof Skonieczny Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.1
R1Rmakr12xqaw1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.2
R1CqYnBKZRGVZ1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.3

Sprawdź, z ilu utworów składa się Pieśń świętojańska o sobótce.

Ćwiczenie 1.4

Omów, z jakiego względu Pieśń świętojańską o sobótce można nazywać cyklem poetyckim.

j0000000CHB1v38_000tp001
j0000000CHB1v38_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego

Pieśń świętojańska o sobótceJan Kochanowski
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce

Gdy słońce Raka zagrzewa,
A słowik więcej nie śpiewa,
Sobótkę, jako czas niesie,
Zapalono w Czarnym Lesie.

Tam goście, tam i domowij0000000CHB1v38_000tp002domowi
Sypali sie ku ogniowi;
Bąkij0000000CHB1v38_000tp003Bąki za raz troje grały
A sady sie sprzeciwiałyj0000000CHB1v38_000tp004sprzeciwiały.

Siedli wszyscy na murawie;
Potym wstało sześć par prawie
Dziewek jednako ubranych
belicąj0000000CHB1v38_000tp005belicą przepasanych.

Wszytki śpiewać nauczone,
W tańcu także niezganione;
Więc koleją zaczynały,
A pierwszej tak począć dały.

Pieśń świętojańska o sobótce

Ćwiczenie 2.1

Określ, gdzie i kiedy toczą się wydarzenia przedstawione we wstępnym utworze cyklu.

Ćwiczenie 2.2

„Czarny Las” przypomina brzmienie nazwy miejscowości szczególnie ważnej dla Kochanowskiego. Podaj tę nazwę i wyjaśnij, czemu służyło użycie podanego określenia w tekście.

Ćwiczenie 2.3

Omów, kto wziął udział w świętojańskich obrzędach przedstawionych w utworze.

Ćwiczenie 2.4

Ćwiczenie 2.5
RTmZkEs6ZphmV1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.6

Omów, co łączyło te panny.

j0000000CHB1v38_000tp002
j0000000CHB1v38_000tp003
j0000000CHB1v38_000tp004
j0000000CHB1v38_000tp005
j0000000CHB1v38_000EX001
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Pieśń Panny I

Panna IJan Kochanowski
Jan Kochanowski Panna I

Siostry, ogień napalono
I placu nam postąpiono;
Czemu sobie rąk nie damy,
A społem nie zaśpiewamy?

Piękna nocy, życz pogody,
Broń wiatrów i nagłej wody;
Dziś przyszedł czas, że na dworze
Mamy czekać ranej zorzej0000000CHB1v38_000tp006ranej zorze.

Tak to matki nam podały,
Samy także z drugich miały,
Że na dzień świętego Jana
Zawżdy sobótka palana.

Dziecij0000000CHB1v38_000tp007Dzieci, rady mej słuchajcie,
Ojcowski rząd zachowajcie:
Święto niechaj świętem będzie,
Tak bywało przed tym wszędzie.

Święta przed tym ludzie czcili,
przedsięj0000000CHB1v38_000tp008przedsię wszytko zrobili;
A ziemia hojnie rodziła,
Bo pobożność Bogu miła.

Dziś bez przestanku pracujem
I dniom świętym nie folgujemj0000000CHB1v38_000tp009nie folgujem:
Więc też tylko zarabiamy,
Ale przedsię nic nie mamy.

Albo nas grady porażą,
Albo zbytnie ciepła każą;
Co rok słabsze urodzaje,
A zła drogość za tym wstaje.

Pracuj we dnie, pracuj w nocy,
Prózno bez Pańskiej pomocy;
Boga, dzieci, Boga trzeba,
Kto chce sytj0000000CHB1v38_000tp00Asyt być swego chleba.

Na Tego my wszytko włóżmy,
A z sobą sami nie trwóżmy;
Wrócąć sie i dobre lata,
Jeszczeć nie tu koniec świata.

A teraz ten wieczór sławny
Święćmy jako zwyczaj dawny,
Niecąc ognie do świtania,
Nie bez pieśni, nie bez grania!

Panna I

Ćwiczenie 3.1

Przeczytaj tekst o obrzędzie Sobótki zamieszczony w KontekstachKontekstach, a następnie opisz, na czym polegały obrzędy świętojańskie.

Ćwiczenie 3.2

Ustal, czy obrzędy przedstawione w pieśni Panny I są podobne do tych opisanych w tekście Pogańskie obrzędy.

Ćwiczenie 3.3

Czego uczyły matki wspomniane w pieśni Panny I? Zacytuj odpowiednie fragmenty.

Ćwiczenie 3.4

Na podstawie utworu sformułuj argument za tym, aby urządzać obrzędy świętojańskie.

Ćwiczenie 3.5

Jakie są efekty zarzucania obrzędów sobótkowych? W odpowiedzi wykorzystaj fragmenty tekstu.

Ćwiczenie 3.6

Jak Kochanowski ocenia znaczenie tradycji (np. obrzędów)? Aby uzasadnić odpowiedź, przywołaj odpowiednie cytaty.

j0000000CHB1v38_000tp006
j0000000CHB1v38_000tp007
j0000000CHB1v38_000tp008
j0000000CHB1v38_000tp009
j0000000CHB1v38_000tp00A
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Jan Kochanowski, pisząc Pieśń świętojańską o sobótce, zabrał głos w dyskusji na temat tradycji. Należały do niej obrzędy sobótki. Ponieważ miały one pogańskie korzenie, atakowali je m.in. przedstawiciele kościołów protestanckich. Czynili oni zarzuty także księżom i zakonnikom Kościoła katolickiego za to, że ci tolerowali wywodzące się z przedchrześcijańskich czasów zabawy. Pod wpływem krytyki Kościół katolicki również zaczął się odnosić do sobótki z niechęcią. Biskupi zabraniali proboszczom i wikarym udziału w sobótkowych spotkaniach, zalecali również, by odciągać wiernych od tych obrzędów. Kochanowski stanął w obronie tradycji, przywołując ważny argument za jej podtrzymywaniem. Skoro w noc świętojańską rzucały wianki na wodę nasze babki i prababki, skoro przez ogień skakali nasi dziadowie i pradziadowie, to nie może w tym być niczego złego… Złe jest natomiast – według poety – ignorowanie tradycji. Jej porzucenie skutkować ma nawet pogorszeniem się pogody!

Ćwiczenie 4.1

Przyjrzyj się formie utworu:

  • Określ typ zwrotki zastosowanej w pieśni Panny I.

  • Policz sylaby w poszczególnych wersach.

  • Sprawdź, czy wiersz jest rymowany.

  • Ustal, jaki jest układ rymów w pieśni Panny I.

Ćwiczenie 4.2

Sprawdź te same elementy formalne w wierszu otwierającym cykl.

Ćwiczenie 4.3

Czy według ciebie taką formę utworu można określić jako kunsztowną? Uzasadnij odpowiedź.

j0000000CHB1v38_0000004L
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Antyczne wzorce literatury ziemiańskiej

Dla zainteresowanych

Wysokie dochody uzyskiwane przez szlacheckich gospodarzy nie były jedyną przyczyną, dla której polski ziemianin mógł postrzegać swe włości jak prawdziwą Arkadię. Obraz taki tworzyła również literatura, w tym – antyczna. W starożytności powstał poemat Wergiliuszaj0000000CHB1v38_000tp00BWergiliusza zatytułowany Georgiki. Rzymski autor w poetyckiej formie przedstawił tam zalecenia dotyczące uprawy roli, sadownictwa, hodowli zwierząt oraz pszczelarstwa. Jeszcze mocniejszy wpływ na renesansowych twórców wywarł utwór młodszego przyjaciela Wergiliusza, czyli Horacegoj0000000CHB1v38_000tp00CHoracego. Napisał on m.in. księgę epodj0000000CHB1v38_000tp00Depod, w tym epodę II, zaczynającą się od słów: „Beatus ille, qui procul negotiis...”.

Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)Horacy
Horacy Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)

„Szczęśliwy ten, kto nie wie, co to lichwa, bórgj0000000CHB1v38_000tp00Ebórg,
Nie licząc zysków ani strat,
Wołami swymi orze pradziadowski mórgj0000000CHB1v38_000tp00Fmórg,
Jak zacni ludzie z dawnych lat!
Bo ze snu go nie budzi ryk wojennych trąb,
Ni morska go nie trwoży głąb;
On z dala mija możnych panów hardy próg,
Ni miejski go nie nęci bruk.
[...]
Jak miło spocząć, kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów stromy zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las,
Gałązki szemrzą, woda z szumem płynie hen,
A człeka wabi błogi sen!
[...]
A kiedy grzmiący Jowiszj0000000CHB1v38_000tp00GJowisz zimę zdarzy znów
I przyjdzie słota, śnieg i szron,
On rusza w gon, na łów, na łów, ze sforą psów
Osaczać dzika z wszystkich stron.
[...]
A cóż, gdy skromna żona dziatek umie strzec
I nad dobytkiem czuwa wciąż.
Ot jak Sabinkaj0000000CHB1v38_000tp00HSabinka, albo zdrowa jak rydz
Apulkaj0000000CHB1v38_000tp00IApulka z wdziękiem smagłych lic.
Jak ona wyschłe drewka żwawo rzuca w piec,
Gdy wraca w dom strudzony mąż!
[...]
Ach, wolę ten oszczędny, wiejski życia tryb
Od ostryg i zamorskich ryb
[...].
Jarząbek czy perliczka (afrykański ptak),
Dalibóg, nie smakują tak
Ni służą na żołądek, jako z naszych stref
Oliwki rwane prosto z drzew,
Lub szczaw, co rośnie bujnie pośród łąk, lub ślazj0000000CHB1v38_000tp00Jślaz,
Co zdrowiu sprzyja w każdy czas,
Lub jagnię, upieczone w dniu świątecznym, lub
Kozioł, niedoszły wilczy łup”.
[...]

j0000000CHB1v38_00000_BIB_004Horacy, Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Józef Krókowski, tłum. Józef Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 172–174.
Ćwiczenie 5.1

Wymień argumenty zawarte w utworze Horacego i świadczące o tym, że:

  • warto zamieszkać na wsi,

  • nie warto mieszkać na wsi.

Ćwiczenie 5.2

Sformułuj wnioski z odpowiedzi udzielonej w poprzednim punkcie.

Ćwiczenie 5.3

Omów, co na podstawie utworu można powiedzieć o stosunku Horacego do wsi i do miasta.

1
Wskazówka

Zakończenie utworu zawiera informacje, które zmieniają opinie czytelników na temat charakteru epody. Epoda II kończy się tak:

Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)Horacy
Horacy Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...)

Tak mówił lichwiarz Alfius. Już mu pachnie wieś.
Lecz przyszły Idyj0000000CHB1v38_000tp00KIdy, spłaty czas!
Więc wszystek grosz z dłużników złupił, aby gdzieś
Znów go lokować jeszcze raz.

j0000000CHB1v38_00000_BIB_004Horacy, Epoda II (Beatus ille, qui procul negotiis...), [w:] tegoż, Wybór poezji, oprac. Józef Krókowski, tłum. Józef Birkenmajer, Wrocław 1971, s. 172–174.
Ćwiczenie 6.1

Kim jest osoba, która w epodzie II wychwala wieś? Odpowiedź poprzyj cytatem.

Ćwiczenie 6.2

Ustal, gdzie ta osoba mieszka i czy wybiera się na wieś.

Ćwiczenie 6.3

Podaj powód określonego postępowania lichwiarza.

Ćwiczenie 6.4

Ćwiczenie 6.5
R1ORUTWGLP78O1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6.6

Czy utwór Horacego można uznać za rzeczywistą pochwałę wsi? W odpowiedzi na pytanie wykorzystaj cytaty z epody II.

Ważne!

Epoda II Horacego to jedno z głównych źródeł polskiej literatury ziemiańskiej. Jednak zakończenie utworu wskazywało, że rzymski twórca pochwałę wsi wziął w cudzysłów – wygłosił ją bowiem lichwiarz Alfius, który nie miał zamiaru opuszczać miasta, gdzie prowadził interesy. W ten sposób dzieło nabrało charakteru ironicznego. Polscy szlachcice mieszkający na wsi nie mogli zgodzić się na taki wydźwięk epody, bo w ten sposób podawaliby w wątpliwość własne wybory życiowe. Aby zmienić wymowę utworu, albo pozostawiali tylko pochwały wsi, zapominając o czterech ostatnich wersach, albo dopisywali kilka, kilkanaście wersów, w których Alfius decydował o porzuceniu Rzymu i wyjeździe w wiejskie zacisze.

Inaczej postąpił Jan Kochanowski w Pieśni świętojańskiej o sobótce. Nie odrzucił wzorca, jakim była twórczość niezwykle przez niego cenionego Horacego, ale potraktował epodę II bardzo swobodnie. Widać to w pieśni Panny XII.

j0000000CHB1v38_000tp00B
j0000000CHB1v38_000tp00C
j0000000CHB1v38_000tp00D
j0000000CHB1v38_000tp00E
j0000000CHB1v38_000tp00F
j0000000CHB1v38_000tp00G
j0000000CHB1v38_000tp00H
j0000000CHB1v38_000tp00I
j0000000CHB1v38_000tp00J
j0000000CHB1v38_000tp00K
j0000000CHB1v38_000EX002
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Pieśń Panny XII

Panna XIIJan Kochanowski
Jan Kochanowski Panna XII

Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdołaj0000000CHB1v38_000tp00LKtóry głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?

Człowiek w twej pieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywie;
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.

Inszy sie ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędzij0000000CHB1v38_000tp00Mna piędzi.

Najdziesz, kto w płat język dawaj0000000CHB1v38_000tp00Nw płat język dawa,
radę na funt przedawaj0000000CHB1v38_000tp00Oradę na funt przedawa,
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.

Oracz pługiem zarznie w ziemię;
Stąd i siebie, i swe plemięj0000000CHB1v38_000tp00Pplemię,
Stąd roczną czeladźj0000000CHB1v38_000tp00Qroczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.

Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.

On łąki, on pola kosi,
A do gumnaj0000000CHB1v38_000tp00Rgumna wszytko nosi.
Skoro też siew odprawiemy,
Komin wkoło obsiędziemy.

Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokrytej0000000CHB1v38_000tp00Sgadki pokryte,
Tam trefne plęsyj0000000CHB1v38_000tp00Tplęsy z ukłony,
Tam cenar, [tam] i gonionyj0000000CHB1v38_000tp00Ugoniony.

A gospodarz wziąwszy siatkęj0000000CHB1v38_000tp00Vsiatkę
Idzie mrokiem na usadkęj0000000CHB1v38_000tp00Wusadkę
Albo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.

W rzece ma gęste więcierzej0000000CHB1v38_000tp00Xwięcierze,
Czasem wędą ryby bierze;
A rozliczni ptacy wkoło
Ozywają sie wesoło.

Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz, siedząc w chłodzie,
Gra w piszczałkę proste pieśni;
faunowiej0000000CHB1v38_000tp00Yfaunowie skaczą leśni.

Zatym sprzętnaj0000000CHB1v38_000tp00Zsprzętna gospodyni
O wieczerzej pilność czyni,
Mając doma ten dostatek,
Że sie obejdzie bez jatekj0000000CHB1v38_000tp010jatek.

Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy,
Ona i spuszczać pomożej0000000CHB1v38_000tp011spuszczać pomoże;
Męża wzmaga, jako może.

A niedorośli wnukowie,
Chyląc sie ku starszej głowie,
Wykną przestawać na malej0000000CHB1v38_000tp012Wykną przestawać na male,
Wstyd i cnotę chować w calej0000000CHB1v38_000tp013w cale.

Dzień tuj0000000CHB1v38_000tp014tu, ale jasne zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.

Panna XII

Ćwiczenie 7.1

Sprawdź, czy typ zwrotki, długość wersów oraz układ rymów są w tej pieśni takie same, jak w innych poznanych przez ciebie utworach wchodzących w skład cyklu.

Ćwiczenie 7.2

Tego typu wersy i układ rymów były charakterystyczne dla poezji ludowej. W jaki sposób wybitny twórca uzasadniał w Pieśni świętojańskiej o sobótce wybór tak prostej formy dla swoich utworów? W odpowiedzi odwołaj się do treści wiersza.

Ćwiczenie 7.3

Ćwiczenie 7.4
RoRS3SvSgEJeq1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7.5

Nazwij typ kompozycji zastosowanej przez Kochanowskiego w tej pieśni.

Ćwiczenie 7.6

Kim jest osoba mówiąca w utworze? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 7.7

Określ, do kogo skierowana jest pieśń Panny XII.

j0000000CHB1v38_000tp00L
j0000000CHB1v38_000tp00M
j0000000CHB1v38_000tp00N
j0000000CHB1v38_000tp00O
j0000000CHB1v38_000tp00P
j0000000CHB1v38_000tp00Q
j0000000CHB1v38_000tp00R
j0000000CHB1v38_000tp00S
j0000000CHB1v38_000tp00T
j0000000CHB1v38_000tp00U
j0000000CHB1v38_000tp00V
j0000000CHB1v38_000tp00W
j0000000CHB1v38_000tp00X
j0000000CHB1v38_000tp00Y
j0000000CHB1v38_000tp00Z
j0000000CHB1v38_000tp010
j0000000CHB1v38_000tp011
j0000000CHB1v38_000tp012
j0000000CHB1v38_000tp013
j0000000CHB1v38_000tp014
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Pieśń Panny XII pod względem formalnym przypomina poprzednie utwory dzieła. To sprawia, że Pieśń świętojańską o sobótce uznajemy za cykl literacki. Kochanowski zbudował utwór tak, by przypominał on teksty typowe dla kultury ludowej (krótki wers, rym parzysty) – w ten sposób staje się prawdopodobne, że wyśpiewuje go zwykła wiejska dziewczyna.

Choć utwór robi wrażenie prostego, to nie jest prostacki! Autor zastosował w nim m.in. kompozycję klamrową, w której pierwsza i ostatnia zwrotka tworzą swoistą całość.

Mimo że w wierszu wypowiada się dziewczyna, należy go traktować jako głos samego poety. Kochanowski użył tu tzw. liryki roli, tzn. przekazał własne przekonania, „przebrany” za Pannę XII.

Ćwiczenie 8.1

Omów, jaki obraz wsi sugerują dwa pierwsze epitety zawarte w pieśni Panny XII.

Ćwiczenie 8.2

Co na temat wsi mówi zestawienie: „wczasy i pożytki”?

Ćwiczenie 8.3

Ćwiczenie 8.4
RMaeDJjs3qH261
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8.5

Jakie są niedogodności wynikające z wykonywania profesji wymienionych w tych strofach? W odpowiedzi wykorzystaj cytaty z tekstu.

Ćwiczenie 8.6

Czemu służyły charakterystyki zawodów podane w trzeciej i czwartej zwrotce?

Dla zainteresowanych

Aby udowodnić, że życie na wsi jest najlepszym wyboremj0000000CHB1v38_000tp015życie na wsi jest najlepszym wyborem, Kochanowski skonfrontował je z innymi formami egzystencji. Korzystając z dzieł Horacego i Wergiliusza, wykazał, że wprawdzie można zdobyć majątek, nie będąc gospodarzem, ale w zamian wiele się ryzykuje. Kupiec i żołnierz narażają życie (na pełnym morzu lub na polu bitwy), prawnik postępuje nieetycznie, np. gdy broni złych ludzi, a dworzanin staje się właściwie niewolnikiem zmuszonym słuchać pana.

Ćwiczenie 9.1

Zwrotka piąta wymienia tylko jednego oracza oraz liczną gromadę, która żyje z jego pracy. Jak sądzisz, w jakim celu Kochanowski zastosował to zestawienie?

Ćwiczenie 9.2

Strofa szósta przedstawia pożytki wynikające z mieszkania na wsi – wymień je oraz określ czyich zabiegów są wynikiem. Jaki wniosek na temat życia wiejskiego można wysnuć na tej podstawie?

Ćwiczenie 9.3

O jakiej aktywności mówią ostatni wers siódmej zwrotki i cała zwrotka ósma?

  • Omów formę czasowników wymienionych w tym fragmencie pieśni – w której liczbie występują?

  • O czym świadczy taka forma czasownikowa?

Ćwiczenie 9.4

O jakiej aktywności oracza jest mowa w kolejnych dwóch strofach?

Ćwiczenie 9.5

Czy według ciebie obraz życia na wsi przedstawiony w pieśni jest prawdziwy? Uzasadnij odpowiedź.

j0000000CHB1v38_000tp015
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

O tym, jak wspaniała jest wiejska egzystencja, świadczyć może np. fakt, że w przedstawionym utworze pracuje właściwie tylko jeden człowiek, a z tej pracy żyją: on sam, jego rodzina, a nawet służba (po co więc ją ma?). W dodatku praca oracza nie jest szczególnie uciążliwa, skoro sady same „obradzają”, a pszczoły też same z siebie „miód dawają”.

Poza tym w bytowaniu na wsi nie ma miejsca na nudę. Poza pracą w polu można zająć się polowaniami, łowieniem ryb, wreszcie zabawą – a taką jest również obserwowanie (na polskiej wsi!) skaczących faunów.

Ćwiczenie 10.1

Kim jest główny bohater strofy zaczynającej się od słów: „Stada igrają …”? Omów, czym zajmuje się ten bohater oraz jak otoczenie reaguje na jego zachowanie.

Ćwiczenie 10.2

Czy przez umieszczenie mitologicznych faunów w Czarnolesie autor uprawdopodobnił obraz polskiej wsi? Uzasadnij odpowiedź.

R13pKBShABbr41
Faun gwiżdżący do kosa
Arnold Böcklin, Faun gwiżdżący do kosa, 1864/65, olej na płótnie, Niedersächsisches Landesmuseum, Hannover, domena publiczna
Ważne!

Strofa mówiąca o pasterzu i faunach usprawiedliwia zaliczanie Pieśni świętojańskiej o sobótce do sielanki (idylli, bukoliki). Tymi terminami nazywano wywodzące się z antyku utwory poetyckie, w których przedstawiano wyidealizowane obrazy z życia pasterzy, czasem - rolników. Do podstawowych motywów sielanki należały: sceneria pasterska, motyw miłości oraz meliczność (śpiewność). Występują one w cyklu autorstwa Mistrza z Czarnolasu, zatem Pieśń świętojańska o sobótce należy do:

  • literatury ziemiańskiej (napisał ją szlachcic ziemianin i opowiada o życiu z dala od miasta),

  • sielanki (zawiera podstawowe wyróżniki tego gatunku).

Należy jednak zauważyć, że sceneria, w jakiej Kochanowski umieścił dwanaście panien, nie jest mitologiczną krainą, Arkadią z marzeń – to upiększona, ale polska wieś. Polscy ziemianie nie tworzyli sobie azylu, do którego uciekali przed światem.

Ćwiczenie 11.1

Opis żony szlachcica ziemianina jest bardzo charakterystyczny. Wskaż, na jakie jej cechy zwróciła uwagę osoba mówiąca w utworze.

Ćwiczenie 11.2

Rozważ, czemu służy zapewnienie, że żona gospodarza obchodzi się bez jatek.

Ćwiczenie 11.3

Przedostatnia zwrotka ma ogromne znaczenie, bo przekazuje ważną informację – przypomina m.in., jaki model życia dominuje na wsi. Omów podstawy tego modelu.

Ćwiczenie 11.4

Przedostatnia strofa mówi również o relacjach między pokoleniami. Określ, jakie to relacje.

j0000000CHB1v38_000000C9
JPOL_E3_E4_Konteksty

Teksty do wyboru

Encyklopedia staropolska
Encyklopedia staropolska

Sobótka, nazwa chrześcijańska dla pogańskiego obrzędu. Kościół nalegał, żeby dzień, a szczególniej noc przed wielkim świętem […] obchodzono w niejakim skupieniu, poszczono itp.; więc „wilie” wszelakie stawały na równi z sobotami, przezwanymi sobótkami […]. Dzień letniego przesilenia słonecznego obchodziło pogaństwo nocą, bo obrzędowe zapalanie ogni tylko nocą mogło być efektowne, a zapalanie łączono z tańcami i śpiewami całonocnymi. Takie zapewnienie obrzędowe biegu gospodarskiego nie dało się wykorzenić, należało mu odjąć jad pogański i przyczepić obchody do jakiego święta. Dla tańców już wybrano św. Jana Chrzciciela, ofiarę tańców, które Kościół gromił bezwzględnie, ale bezskutecznie […]. […] Obchód to wyłącznie kobiecy; dziewczyny tylko o chłopcach myślą i prawią […]. Potwierdzał to opis sobótki Marcina z Urzędowa: „U nas w wilią św. Jana niewiasty ognie paliły, tańcowały, śpiewały, tego obyczaju pogańskiego do tych czasów w Polszcze nie chcą opuszczać […]”.

j0000000CHB1v38_00000_BIB_006Encyklopedia staropolska, oprac. Aleksander Brückner, Warszawa 1990, s. 517–518: Sobótka.
Ćwiczenie 12

Na podstawie dowolnego źródła, uzupełnij powyższe informacje na temat obrzędu Sobótki. Sporządź krótką notatkę.

RenesansAdam Karpiński
Adam Karpiński Renesans

Sławna pieśń Panny 12 to przeróbka epody Horacego „Beatus ille qui procul negotiis” [...]. Nie mniej znacząca jest jednak silna stylizacja na „proste pieśni” i osadzenie owego śpiewaczego turnieju w realiach polskiej wsi. Szesnastowersowy prolog opisuje bowiem całe zdarzenie jako obrzęd palenia sobótkowego stosu w Czarnolesie, w wigilię imienin samego poety, czyli w czasie letniego zrównania dnia z nocą – „Gdy słońce Raka zagrzewa,/ A słowik więcej nie śpiewa” (w. 1–2). Nawet i tu otwierająca tekst klasyczna peryfraza podszyta jest dość przewrotnie polską tradycją, bo znać przecież trzeba ludowe porzekadła, by wiedzieć na przykład, iż „na święty Wit słowik cyt”, a zatem, że ptaszek ów nie śpiewa już po 15 czerwca. I sama noc świętojańska – pogańska, rozpustna, magiczna noc miłości, piętnowana przez kaznodziejów i moralistów, a ukochana przez poetów [...] – jest tu czasem zanurzenia się w ludowej zabawie, kiedy „goście [...] i domowi” (w. 5) siadają na murawie obok „belicą przepasanych” (w. 12) dziewek. [...] Czarnolas Kochanowskiego w Pieśni świętojańskiej o sobótce jest polską wsią, ale jest też klasyczną Arkadią, dziewczęta tańczą w magicznym kręgu wokół ognia, lecz nieopodal „faunowie skaczą leśni” (XII, 44), wiersze piosenki ludowej przeplatają się ze słowami Horacego.

j0000000CHB1v38_00000_BIB_007Adam Karpiński, Renesans, Warszawa 2007, s. 122.
Ćwiczenie 13

Sformułuj cztery pytania, na które można znaleźć odpowiedź w tekście Adama Karpińskiego.

Staropolska poezja ziemiańskaJanusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk
Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk Staropolska poezja ziemiańska

Niepodobna wszakże zaprzeczyć, że kultura staropolska, w zasadniczych swych elementach, miała charakter szlachecko‑ziemiański, a szlachta, zwłaszcza ta ziemiańska, była najważniejszą warstwą twórców kultury, szlacheckie zaś [...] ideały i wzorce osobowe miały podstawowe znaczenie dla ukształtowania się oblicza dawniejszej kultury i literatury polskiej. Najdonioślejszy pod względem poetyckim, moralnym i intelektualnym wyraz tym ideałom dała twórczość Jana Kochanowskiego. [...]

Pieśń Panny XII z Pieśni świętojańskiej o sobótce nie była ani pierwszą, ani też najbardziej wymowną w staropolszczyźnie pochwałą życia wiejskiego, ziemiańskiej kondycji, „ziemiańskiej szczęśliwości”. Również jej „ziemiańskość” zdaje się niekiedy nawet budzić uzasadnione wątpliwości. Jednakże w dziejach dawniejszej, ale i nowszej literatury polskiej, a przede wszystkim w rozwoju i przemianach poezji ziemiańskiej właśnie ta pieśń odegrała rolę wyjątkową, cieszyła się niebywałym rozgłosem, budziła zachwyt, choć i sporadyczne sprzeciwy, była ustawicznie cytowana, parafrazowana, naśladowana i... parodiowana.

j0000000CHB1v38_00000_BIB_001Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Staropolska poezja ziemiańska, [w:] , Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, oprac. Janusz S. Gruchała, Stanisław Grzeszczuk, Warszawa 1988, s. 13–23.
Ćwiczenie 14

Na podstawie przeczytanego tekstu Janusza Gruchały i Stanisława Grzeszczuka wyjaśnij, dlaczego pieśń Panny XII Jana Kochanowskiego odegrała wyjątkową rolę w poezji polskiej.

Ziemiańska generalna oekonomika obszernieszym od przeszłej edycyjej stylem supplementowana [...]Jakub Kazimierz Haur
Jakub Kazimierz Haur Ziemiańska generalna oekonomika obszernieszym od przeszłej edycyjej stylem supplementowana [...]

...sam Pan Bóg wszechmogący ten życia sposób postanowił. Ponieważ pierwszy rodzic nasz Adam i synowie jego byli rolnikami, po nich Noe szczepił winnice, Abraham, Izaak, Jakub trzody paśli; Saul od osłów, Dawid zaś od owczarnie na królestwo wokowanyj0000000CHB1v38_000tp016wokowany. Cóż więcej? Sam Chrystus Zbawiciel nasz Ojca swego rolnika mieć chełpi się w Ewangelijej świętej: [...] Ja jestem krzewem winnym, a Ojciec mój jest tym, który uprawia [...]. Pożytek jej jaki był, wymówić trudno, gdyż nie dla czego innego Adamowi Stwórca najwyższy ziemię uprawiać i w zapoceniu czoła kawałka chleba zażywać kazał, tylko żeby stąd miał, i my – jego potomkowie, pewny życia sposób. Z agrikulturyj0000000CHB1v38_000tp017agrikultury niemałe zebrali dostatki i bogactwa starożytni oni święci patriarchowie Abraham, Lot, Jakub, Job i dlatego ją za wielkie błogosławieństwo być poczytali [...].

j0000000CHB1v38_00000_BIB_008Jakub Kazimierz Haur, Ziemiańska generalna oekonomika obszernieszym od przeszłej edycyjej stylem supplementowana [...], Kraków 1679, s. 1–2.
Ćwiczenie 15

Napisz krótką notatkę o powodach, dla których w dziele Jakuba Haura uwypuklano fakt, że wielu bohaterów Pisma Świętego zajmowało się pasterstwem lub rolnictwem.

Elegia III 15Jan Kochanowski
Jan Kochanowski Elegia III 15

Uprawiam łan ojczysty. Żegnaj, złudny dworze.
Już żadna z twych obietnic znęcić mnie nie może.
Swoboda jest mi droższa ponad pereł blaski
I nad lidyjskiej rzeki złotodajne piaski.
Tu nie dbam o skinienie żadne, tu nie stoję
W progu, boków nie zgniatam o twarde podwoje.
Głodny nie muszę czekać, aż pan głód poczuje.
Nikomu w ciżbie drogi siłą nie toruję.
Życie me do żadnego z praw się nie nagina,
Od mojej chęci każda zależy godzina.
Więc albo Sokratesa pochłaniam rozmowy,
Gdzie duch się uczy własne porzucać narowy,
Albo wzorem łacińskich Muz składam piosenki,
Aby kiedyś je śpiewał głos Sarmaty miękki.
Nie wstyd mi także płodne owieczki hodować,
Gorzej jest, sądzę, czyimś sługą się mianować.
Wieśniak pokarm pierwotny z żołędzi złożony
Zamienił na bogate bujnej niwy plony.
Wsie były wpierw niż miasta z swych murów obwodem,
Bez nich miasta z wieżami wymarłyby głodem,
Stąd żołnierz wśród upałów i wśród mrozów zdrowy
I stąd też konsul doszedł do władzy surowy.
[...]
Wszyscy, bóg czy bogini, na równi nam święci,
Cieszą się z naszych ofiar i mając w pamięci
Prośby biednych rolników, wzajem dla nagrody
Dają przychówek bydła i bujne pól płody.
Wieśniaku, niech się zwykła twoja zacznie praca
I niechaj nieustanny cep ziarna wymłaca.
[...]

j0000000CHB1v38_00000_BIB_009Jan Kochanowski, Elegia III 15, [w:] , Z łacińska śpiewa Słowian Muza. Elegie, foricenia, liryki, tłum. Leopold Staff, Warszawa 1986.
Ćwiczenie 16

Sformułuj notatkę, w której wykażesz podobieństwo ideowe elegii Jana Kochanowskiego i Pieśni świętojańskiej o sobótce.

j0000000CHB1v38_000tp016
j0000000CHB1v38_000tp017
j0000000CHB1v38_000000DF
JPOL_E3_E4_Preteksty

Jak słowa zmieniają znaczenia...

Ćwiczenie 17

Dziś słowo wieśniak stało się w wielu sytuacjach przezwiskiem, określeniem jednoznacznie deprecjonującym. Co mogło być tego przyczyną? Rozważ, czy należy walczyć z negatywnym obciążeniem wyrazu, którego dawniej nie kojarzono tak ujemnie?

j0000000CHB1v38_000000DL
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 18

Przekonaj odbiorców, że:
a) życie na wsi jest lepsze niż egzystencja w mieście;
b) życie w mieście jest lepsze niż egzystencja na wsi.

Zrób to, wykorzystując poniższe formy wypowiedzi:

RW5k93HGzqN7i1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RGjdoMZOZsSgS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.