Śladem włoskiego renesansu – rzeźba nagrobkowa w Polsce
Ważne daty
1502 – przybycie Franciszka Florentczyka do Polski
1505 – wykonanie obramienia nagrobka Jana Olbrachta przez Franciszka Florentczyka
ok. 1516‑1517 – przybycie Berrecciego na dwór Zygmunta I Starego w Krakowie
ok. 1517‑1533 – kierowanie przez Berrecciego pracami nad Kaplicą Zygmuntowską na Wawelu
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
I.1.d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
I.9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
II.7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
III.3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.4.c) w rzeźbie: chryzelefantyna, rzeźba w drewnie, kamieniu, złocie, odlew w gipsie, odlew w brązie,
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
V.5. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat wpływu mecenatu artystycznego na kształt dzieła.
określać wpływ renesansu włoskiego na charakter nagrobków w Polsce;
charakteryzować mecenat artystyczny w okresie renesansu polskiego;
rozpoznawać osoby przedstawione w rzeźbach;
opisywać sposób przedstawienia postaci w polskich nagrobkach renesansowych;
odczytywać rzeźbiarską dekorację architektoniczną.
Włoskie wpływy na ziemiach polskich i działalność Franciszka Florentczyka
Sztuka renesansowa w Polsce na początku XVI wieku wykazuje wpływy toskańskie za sprawą artystów, którzy „ przenieśli” do Krakowa elementy architektury i rzeźby włoskiej. Miasto to, będące wcześniej ośrodkiem sztuki późnego gotyku, przekształciło się w centrum sztuki renesansowej. Dzięki powiązaniom dynastycznym włoskie wpływy pojawiły się za pośrednictwem Węgier. Włoski humanizm przenikał do Polski dzięki licznym podróżom dyplomatycznym zarówno za panowania Jana Olbrachta (1492 1501) i Aleksandra (1501‑1506), jak i na początku panowania Zygmunta I Starego (1506‑1548). Ten ostatni uważany jest za głównego mecenasa sztuki w Polsce. Protektorami humanizmu włoskiego stali się także Jan Łaski, biskup krakowski, Piotr Tomicki, Jan Tarnowski oraz Mikołaj Krzysztof Szydłowiecki. Na początku XVI wieku sprowadzono do Krakowa artystów z Florencji. Franciszek zwany Florentczykiem objął wówczas kierownictwo nad pracownią, powstałą przy wzgórzu wawelskim. Jednym z pierwszych dzieł artysty jest ukończone w 1505 roku obramienie późnogotyckiej tumby nagrobnej króla Jana Olbrachta w kaplicy katedry wawelskiej. Jego ornamentyka i kompozycja wskazuje na związek ze sztuką włoskiego quattrocenta.
Obramienie ma formę przyściennej arkady zamkniętej wyeksponowanym łukiem.
2.Po bokach znajdują się podwójne pilastry z korynckimi głowicami.
3.Wewnętrzne pilastry dekorowane są ornamentem kandelabrowym.
4.Zewnętrzne pilastry dekorowane są panopliami.
5.Panoplie zostały zamieszczone w kasetonach niszy.
6.Na belkowaniu znajduje się fryz z palmet.
7.Palmeta wieńczy łuk.
8.Cokół dekorują festony z owocami.
9.herb z rodu Habsburgów
10.herb Wielkiego Księstwa Litewskiego
11.Pośrodku – godło Polski z orłem.
Nagrobki Bartolomea Berrecciego
Po śmierci Franciszka Florentczyka kierownictwo nad artystyczną pracownią w Krakowie powierzono Bartłomiejowi Berrecciemu, autorowi wzniesionej w latach 1517‑1533 kaplicy grobowej Zygmunta I Starego. Wykonał on również nagrobek króla, wzorowany na pozie sansovinowskiej.
Półleżąca figura zmarłego była wprawdzie znana w sztuce średniowiecznej, ale bezpośrednie modele znajduje w rzymskich dziełach Andrea Sansovino z lat 1504‑1507. Układ ten jest też często określany jako sansovinowski. Polskie nagrobki ze „śpiącymi” figurami występują w wielu wariantach, jednym z najbardziej charakterystycznych jest dwupoziomowa kompozycja zawierająca postaci osób spokrewnionych, najczęściej par małżeńskich.
Źródło: Jan K. Ostrowski, Sztuka w Polsce od renesansu do rokoka, http://archiv.ub.uni‑heidelberg.de/artdok/3004/1/Ostrowski_Jan_K_Sztuka_w_Polsce_2011.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)
Król ukazany jest w zbroi podczas spoczynku.
2.W prawej ręce trzyma królewskie jabłko – symbol władzy.
3.W lewej ręce trzyma pierwotnie berło (dziś niezachowane).
4.Głowa monarchy jest lekko odchylona, wsparta na ramieniu.
5.Nogi ma ugięte, lewa jest przerzucona nad prawą.
6.W niszy za królem znajduje się płaskorzeźba w formie tonda, przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem.
Około 1533 roku Berrecci wykonał nagrobek biskupa Piotra Tomickiego w zaprojektowanej dla niego kaplicy w katedrze wawelskiej. Widać tutaj wcześniejszy styl, który artysta wykorzystał w przedstawieniu Zygmunta I Starego w Kaplicy Zygmuntowskiej.
Jego zasadnicza kompozycja: obramienie architektoniczno‑rzeźbiarskie z cokołem i zwieńczeniem, z wnęką, w której na sarkofagu leży pogrążona we śnie postać zmarłego w łagodnym, lekko poruszonym układzie - legnie u podstaw niemal całego późniejszego rozwoju nagrobka renesansowego w Polsce. Typ jest genetycznie włoski, redakcja bliska rozwiązaniom rzymskim początku XVI wieku. Odtąd polska rzeźba nagrobna, aż po początek XVII stulecia, będzie opracowywać różne warianty tego rozwiązania, podobnie jak Italia, odmiennie zaś od krajów sąsiednich, gdzie przeważać będą zupełnie inne typy kompozycyjne.
Źródło: Kozakiewicz H. i S., Renesans w Polsce, Arkady, 1976, s. 14
Nagrobek został umiejscowiony w prostokątnej niszy.
2.Po bokach znajdują się kolumny dekorowane złoconymi motywami roślinnymi.
3.W tle płaskorzeźba przedstawiająca św. Piotra polecającego biskupa Madonnie.
4.Postać biskupa Tomickiego, który leży na sarkofagu w pozie sansovinowskiej i w półśnie, z głową wspartą na dłoni; w lewej dłoni trzyma księgę. Rzeźba wykonana została z czerwonego marmuru.
5.Sarkofag dekorowany jest puttami, które podtrzymują herb biskupa.
W katedrze na Wawelu znajduje się również powstały w warsztacie Berrecciego nagrobek Barbary Tarnowskiej. Artysta połączył w nim przedstawioną w sansovinowskiej pozie młodą postać z oszczędnymi, nawiązującymi do klasycznego antyku formami obramienia. W rzeźbie Berrecci zadbał o szczegóły i wyrafinowaną kompozycję, uzyskując niezwykłą klarowność formy.
Obramowanie z trójkątnym zwieńczeniem przypomina antyczny fronton świątyni.
2.Tympanon wsparty jest na korynckich pilastrach.
3.Konsole u dołu dekorowane są liśćmi akantu.
4.Swobodnie leżąca Barbara Tarnowska sprawia wrażenie jakby była we śnie, opiera głowę na prawej ręce.
5.W niszy znajdują się trzy dekoracje rzeźbiarskie w formie tond: po lewej Leliwa (herb męża), z prawej Topór (herb Tęczyńskich), a pośrodku Madonna z Dzieciątkiem.
Indywidualizm stylu w nagrobkach dojrzałego renesansu
Poza sansovinowska, rozpowszechniona przez Berrecciego przejęta została przez rzeźbiarzy dojrzałego renesansu. W 1532 roku do Polski przybył Jan Maria Padovano, aby na zlecenie Zygmunta I Starego wykonać medale dla rodziny królewskiej. Został zatrudniony w pracowni Berrecciego, od którego w swoich nagrobkach przejął układ poruszonej postaci. Padovano swój indywidualny styl w tworzeniu pomników zaprezentował w katedrze w Tarnowie, w której znajduje się wykonany w latach 1561‑1567, wzorowany na stylu weneckim, podwójny nagrobek hetmana Jana Tarnowskiego i jego syna Jana Krzysztofa o monumentalnej formie i powściągliwej dekoracji.
Jednym z polskich artystów działających pod wpływem włoskim i prawdopodobnie mającym związek z Janem Marią Padovano był Jan Michałowicz z Urzędowa koło Lublina, który w 1545 roku przybył do Krakowa. W latach 1572‑1575 w kaplicy Potockich na Wawelu rzeźbiarz wykonał nagrobek biskupa krakowskiego, Filipa Padniewskiego. Do wyrzeźbienia figury artysta wykorzystał alabaster, łatwiejszy w opracowaniu niż marmur. Uzyskał w ten sposób efekt delikatnego modelunku o płynnych załamaniach szat. Mimo widocznych wpływów Padovana w sposobie ujęcia postaci, nagrobek Jana Michałowicza cechuje większa swoboda i lekkość.
Manierystyczny charakter nagrobków w późnym renesansie
Około 1550 roku do Polski przybył z Włoch Santi Gucci, który pracował jako nadworny artysta Zygmunta II Augusta, Anny Jagiellonki i Stefana Batorego. Zasłynął jako architekt i rzeźbiarz. W nagrobkach artysty widoczne są wpływy renesansu niderlandzkiego oraz manieryzmu florenckiego. Mimo nawiązania do stylu Berrecciego i sansovinowskiej koncepcji postaci, wprowadził do rzeźby bogatą dekorację w postaci m.in. tarcz z rollwerkami, kandelabrów, motywów roślinnych, głów aniołków ze skrzydłami. Do jego najbardziej znanych realizacji znajdujących się na Wawelu należą nagrobki Zygmunta II Augusta, Anny Jagiellonki (1574‑1575) i Stefana Batorego (1594‑1595). Nawiązaniem do renesansowego dzieła Berrecciego jest nagrobek Zygmunta Augusta, który w testamencie zamieścił informację o umieszczeniu rzeźby w dolnej części nagrobka ojca Zygmunta I Starego. Powstał w ten sposób podwójny nagrobek, znany już z wcześniejszych realizacji w renesansie.
Santi Gucci przeniósł dzieło Jana Marii Padovano na górę. W dolnej części zamieścił pomnik Zygmunta Augusta, oparty na schemacie poprzednika, z zachowaniem tej samej pozy i powtarzając podobne motywy dekoracyjne.
W tym samym okresie Gucci wykonał nagrobek Anny Jagiellonki, który miał prostą formę architektoniczną, lecz znacznie bogatszą oprawę rzeźbiarską. Gucci nadał postaci królowej o realistycznym, portretowym ujęciu linearną, manierystyczną formę.
Nienaturalna pozę zaprezentował Gucci w nagrobku Stefana Batorego. Przedstawił króla podpartego na lewym ramieniu król z podniesionym tułowiem i nienaturalnie skrzyżowanymi nogami. W ten sposób nawiązał do nurtu manierystycznego w rzeźbie. Kontrasty białego alabastru i czerwonego marmuru eksponują prostokątna płytę, na tle której przedstawiony jest monarcha. Nad nim, w półkolistym zwieńczeniu dwa aniołki trzymają napis, W górnej części umieścił łuk, a wewnątrz niego zamieszczone zostały kartuszekartusze z herbami Polski, Litwy i rodu Sforzów. Herb dekoruje również także cokół. Nagrobek uważany jest za jedno z największych osiągnięć artysty.
Rozpoznaj postacie przedstawione na fragmentach nagrobków.
Wskaż autorów nagrobków.
Bartolomeo Berrecci, Franciszek Florentczyk, Santi Gucci
Uzupełnij tekst.
Sztuka renesansowa w Polsce na początku XVI wieku wykazuje wpływy ...................... za sprawą artystów, którzy „przenieśli” do Krakowa elementy architektury i rzeźby włoskiej. Włoski humanizm przenikał do Polski dzięki licznym podróżom dyplomatycznym zarówno za panowania Jana .................. (1492-1501) i Aleksandra (1501-1506), jak i na początku panowania ................ I Starego (1506-1548). Ten ostatni uważany jest za głównego mecenasa sztuki w Polsce. Na początku XVI wieku sprowadzono do Krakowa artystów z Florencji. .................... zwany Florentczykiem objął kierownictwo nad powstałą przy wawelskim wzgórzu pracownią.
Rozpoznaj wskazane elementy dekoracyjne.
Wskaż czas powstania nagrobków (do połowy wieku) i odpowiedz, cechy jakiego nurtu zawarte są na poniższych nagrobkach.
Wiek: ..................................
Nurt: ..................
Możliwe odpowiedzi: 1. Kartusz, 2. Feston, 3. Panoplia, 4. Ornament kandelabrowy, 5. Palmeta Tu uzupełnij ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp.
Możliwe odpowiedzi: 1. Kartusz, 2. Feston, 3. Panoplia, 4. Ornament kandelabrowy, 5. Palmeta Tu uzupełnij dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy.
Możliwe odpowiedzi: 1. Kartusz, 2. Feston, 3. Panoplia, 4. Ornament kandelabrowy, 5. Palmeta Tu uzupełnij ornament składający się z motywów arabeski i groteski, ułożonych symetrycznie po obu stronach pionowej osi.
Możliwe odpowiedzi: 1. Kartusz, 2. Feston, 3. Panoplia, 4. Ornament kandelabrowy, 5. Palmeta Tu uzupełnij ornament roślinny składający się z wici, w które są wplecione motywy figuralne i zwierzęce, owoce, kwiaty, panoplia, fragmenty architektoniczne i elementy fantastyczne.
Definicjom przyporządkuj właściwe pojęcia.
Ornament kandelabrowy, Kartusz, Palmeta, Feston, Panoplia
.......................................... girlanda, element dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców.
.......................................... ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp.
.......................................... element dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy.
.......................................... ornament składający się z motywów arabeski i groteski, ułożonych symetrycznie po obu stronach pionowej osi.
.......................................... motyw dekoracyjny składający się z elementów uzbrojenia, np.: mieczy, sztandarów.
Do nagrobka przyporządkuj miejsce, w którym się znajduje.
Katedra na Wawelu, Kaplica Potockich, Kaplica Zygmuntowska, Katedra w Tarnowie
| nagrobek Jana Olbrachta | |
| nagrobek Zygmunta I Starego | |
| nagrobek Barbary Tarnowskiej | |
| nagrobek biskupa Filipa Padniewskiego |
Na podstawie trzech wybranych nagrobków wskaż i opisz cechy tej formy w renesansie.
Słownik pojęć
element architektoniczny składający się z 2 podpór (filarów, kolumn) połączonych łukiem.
tkanina rozpięta na drążkach, noszona jako przenośna osłona nad władcami i dostojnikami (zwyczaj przeniesiony do Europy ze Wschodu w czasie wypraw krzyżowych).
w klasycznych porządkach architektonicznych najwyższy poziomy element spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach).
girlanda, element dekoracyjny w formie podwieszonego po bokach i przewiązanego wstęgami półwieńca z liści, kwiatów i owoców.
1) w architekturze klasycznej środkowa część belkowania zawarta między architrawem a gzymsem, (…); 2) poziomy pas dekoracyjny stosowany w architekturze (fryzy płaskorzeźbione, ceramiczne, malowane) i sztukach plastycznych (w malarstwie, grafice, rzemiośle artystycznym).
ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp.
wgłębione pole czworoboczne lub wieloboczne, stanowiące dekorację stropów, sklepień i kopuł.
kapitel, najwyższa, wieńcząca część kolumny, filaru lub pilastra, stanowiąca pośredni człon konstrukcyjny między podporą i elementami dźwiganymi.
prostokątne lub półokrągłe wgłębienie w murze, zwykle zamknięte górą półkoliście, czasem przesklepione konchą.
ornament składający się z motywów arabeski i groteski, ułożonych symetrycznie po obu stronach pionowej osi.
element dekoracyjny w formie symetrycznego, rozłożonego wachlarzowato, stylizowanego liścia palmy.
motyw dekoracyjny składający się z elementów uzbrojenia, np.: mieczy, sztandarów.
płaski filar przyścienny, nieznacznie wysunięty przed lico ściany, pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania muru.
ozdobna trumna, zwykle w kształcie skrzyni, rodzaj pomnika nagrobkowego.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Kębłowski J. , Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987.
Kozakiewiczowa H., Rzeźba XVI w. w Polsce, Warszawa 1984.
Ostrowski J. K. , Sztuka w Polsce od renesansu do rokoka, http://archiv.ub.uni‑heidelberg.de/artdok/3004/1/Ostrowski_Jan_K_Sztuka_w_Polsce_2011.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)