Księżna Izabela jechała do Anglii przede wszystkim z myślą o Puławach, które przechodziły wówczas kolejny etap modernizacji. Pobyt w Anglii, słynącej z wielu wysokiej klasy rezydencji i jeszcze bardziej głośnych ogrodów, otwierał nowe perspektywy. Czartoryska już wcześniej nosiła się z myślą przekształcenia regularnego ogrodu puławskiego w modną formę krajobrazową.

W naturalną scenerię parku krajobrazowego wkomponowała Czartoryska przy pomocy współpracujących artystów, zwłaszcza Aignera, szereg budowli o formach historycznych, które nie tylko podnosiły walory estetyczne ogrodu, ale jednocześnie pełniły funkcje użytkowe m.in. religijne i muzealne.
„Począwszy od kościoła, całe Puławy, stanowiły jakby jeden najpiękniejszy obraz — pisał Gracjan Wereżyński. — Aleje z lip starych i topoli, klomby, mosty i mostki wiodły do miejsc najzdobniejszych i najwięcej uwagi zwracających. Uliczki, drożyny, pomniki, rzeźby, fontanny, kamienie, jakby od niechcenia rzucone; spiralne przejścia ku górze, grotami otoczone, doskonale naśladujące naturę”.
Wśród wypełniających ogród drobnych elementów dekoracyjnych można było spotkać pewne, nieliczne, akcenty angielskie w postaci Schodów Angielskich, stanowiących jedno z połączeń pałacu z ogrodem dolnym, czy usytuowanej w tej samej części ogrodu rzeźby Pameli, tytułowej bohaterki powieści S. Richardsona.

golebiowska Cytat za: Zofia Gołębiowska, Angielskie wzorce i inspiracje w życiu dworu puławskiego na przełomie XVIII i XIX wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, sectio F: Historia 46/47, vol. XLV I/XLV II, 9, 1991/1992, s. 191–228.

Rozporządzenie króla Aleksandra I z 19 listopada 1816 r.

My z Bożej łaski Aleksander I, Cesarz Wszechrosji, Król Polski […] wiadomym czynimy: […] w troskliwości […] o dobro poddanych Naszych, chcąc do najwyższego naukowego stopnia doprowadzić oświecenie narodowe, przedsięwzięliśmy ustanowić Szkołę Główną, w której młodzież nabywając wiadomości, w szczególnych umiejętnościach, stosownie do swych zdolności i przyszłego powołania, [by] usposabiała się na pożytecznych dla kraju obywateli.

Zważając […], że miasto Nasze stołeczne Warszawa, w którym już od kilku lat kwitną dwa oddzielne wydziały: Prawa – Administracji i Nauk Lekarskich najbardziej odpowiada zamiarowi Naszemu, ustanawiamy w nim Szkołę Główną, zaszczycając ją imieniem Królewskiego Uniwersytetu, składać się mającą z pięciu wydziałów, to jest: 1. Teologii, 2. Prawa i Nauk Administracyjnych, 3. Nauk Lekarskich, 4. Umiejętności Fizycznych i Matematycznych, 5. Nauk i Sztuk Pięknych, pod bezpośrednim zwierzchnictwem rektora i właściwych dziekanów.

rozpo Źródło: Rozporządzenie króla Aleksandra I z 19 listopada 1816 r., [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, t. 27, Warszawa 1958, s. 30.

Leonard Szymański Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815–1915

Już w 1821 r., z inicjatywy Nowosilcowa, utworzono Komitet Reformy Edukacyjnej, który z kolei powołał do życia dwa lata później Kuratorię Instytutów Naukowych. Organ ten był w gruncie rzeczy czymś na kształt „policji szkolnej sprawującej specjalny nadzór wychowawczy” nad oświatą. Dotyczyło to zwłaszcza męskich szkół średnich, do których wprowadzono donosicielstwo oraz system inwigilacji uczniów i nauczycieli. W dłuższej perspektywie doprowadziło to do dezorganizacji systemu wychowawczego i wytworzenia wrogiej atmosfery w szkołach, co oczywiście negatywnie rzutowało na ogólny poziom szkolnictwa.

szymanski Źródło: Leonard Szymański, Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Wrocław 1983, s. 3.

Zbigniew Raszewski Krótka historia teatru polskiego

Gdy ukazały się pierwsze tomiki Mickiewicza, rozchwytywane wśród młodzieży, klasycy musieli przyjąć do wiadomości, że młode pokolenie jest przeciw nim, a walczyć będzie na wszystkich polach: estetycznym, ale także społecznym i politycznym. I na to wyzwanie już nie znaleźli konstruktywnej odpowiedzi.

W 1817, we Lwowie, debiutował jako autor niedawny oficer polski, hr. Aleksander Fredro. Od 1821 grano jego komedie w Teatrze Narodowym. Wszystko, co było twórczego w Klasycyzmie, zyskało w nich bez wątpienia najtrwalszy pomnik. Ich szlachetna prostota w połączeniu z nieprześcignioną kulturą języka świadczą dzisiaj najlepiej, że nauki polskich klasyków nie były daremne. Zdaje się jednak, że w Warszawie nikt tego wydarzenia nie pojmował. Komedie Fredry były przyjmowane z zaciekawieniem, nawet pewnym respektem, ale nikt jeszcze nie widział ich wielkości, nawet klasycy, zafascynowani ideałem tragedii […].

raszewski Źródło: Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1990, s. 102.