Jean-Baptiste Colbert Memoriał Colberta

Jak sądzę, bez trudu zgodzimy się na zasadę, że różnice co do wielkości i potęgi poszczególnych państw wynikają z różnej ilości znajdującego się w ich granicach pieniądza. Wychodząc z tego założenia należy stwierdzić, że corocznie wywozi się z granic naszego królestwa produktów wyrabianych z naszego surowca, a przeznaczonych na odbyt na obczyźnie (jako to wino, wódka, ocet, żelazo, owoce, papier, płótno, statki metalowe, jedwab, wstążki) wartości 12‑18 milionów liwrów. Oto są szańce naszego królestwa, nad ustrzeżeniem których trzeba nam wytężać wszystkie siły. Holendrzy i inni cudzoziemcy prowadzą przeciw nim ustawiczną wojnę i jak dotąd z takim sukcesem, że zamiast by suma ta dostawała się do naszego państwa w gotówce i w następstwie powodowała ogromne bogactwo, przynoszą nam ją w różnych towarach, bądź ich wyrobu, bądź sprowadzanych z zagranicy […]. Przemyślność ich a nasza nieroztropność doszła tak daleko, że przy pomocy faktorów swych i komisarzy, których mają prawo osadzać po wszystkich portach królestwa, opanowali cały handel morski i wyznaczają ceny na wszystkie towary, które kupują i sprzedają. Łatwo stąd wywnioskować, że o ile zdołamy znieść zyski Holendrów, ciągnione z poddanych naszego króla, i udaremnić odbyt towarów, które nam przywożą, o tyle pomnożymy ilość gotówki, którą winniśmy ściągnąć w granice królestwa dzięki wywozowi naszych produktów, i o tyle powiększymy potęgę, wielkość i bogactwo państwa. Te same następstwa będziemy mogli wyciągnąć co do towarów składowych, tj. tych, które moglibyśmy sprowadzać z Indii wschodnich i zachodnich, by wywozić je następnie na północ, a stamtąd przywozić samym materiały, niezbędne do budowy okrętów: oto inne źródło wielkości i potęgi państwa. Poza korzyścią, wynikającą ze ściągnięcia do królestwa znacznej ilości gotówki, pewnym jest, że przez rozkwit rękodzieł milion ludzi, gnuśniejących dotąd w lenistwie, będzie mogło zarabiać na życie: że pokaźna ich liczba znajdzie zajęcie przy żegludze i portach, a pomnożenie liczby okrętów niemal w nieskończoność pomnoży również wielkość i potęgę państwa.

1 Źródło: Jean-Baptiste Colbert, Memoriał Colberta, [w:] Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. K. Piwarski, Warszawa 1954, s. 42–44.

Sébastien Le Prestre de Vauban Traktat

Chociaż system, jaki proponuję, zawiera w sobie i obejmuje wszystko, co na ten temat można powiedzieć, uważam za swój obowiązek dodać pewne wyjaśnienia, które nie będą bezużyteczne biorąc pod uwagę uprzedzenia, jakie się ma przeciwko wszystkiemu, co ma pozór nowości. […] Wszystkie badania, podjęte przeze mnie od tylu lat, doprowadziły mię do stwierdzenia, że w ostatnich czasach niemal dziesiąta część ludności przywiedziona została do żebractwa, jakoż istotnie żebrze: że na pozostałe dziewięć części pięć nie jest w stanie udzielać jałmużny, ponieważ same spadły bez mała do tego samego stanu, z czterech zaś pozostałych trzy znajdują się w położeniu niezwykle ciężkim, przygniecione długami i trapione procesami. […]
Honor i sumienie nakazują mi przedstawić Najjaśniejszemu Panu to, co zawsze było moim mniemaniem, że Francja nie miała dostatecznych względów dla niższych warstw ludu i mało je sobie ceniła, tak że stanowi on dzisiaj najbardziej wyniszczoną i wynędzniałą część królestwa, a jednakowoż stanowi on część najważniejszą ze względu na swą liczebność i rzeczywiste usługi; on to bowiem ponosi wszystkie ciężary, on zawsze najwięcej cierpiał i jeszcze dalej cierpi. […] Oto są masy dołowe ludu, które przez swą pracę i swój handel […] wzbogacają królestwo; one dają armiom królewskim na lądzie i morzu całego rekruta i marynarzy, jako też znaczną część oficerów; one dostarczają wszystkich drobnych kupców i urzędników sądowych; one wykonują sztuki i rzemiosła, zajmują się handlem i rękodziełami tego królestwa; one dostarczają pracowników na roli i w winnicy […], by rzec jednym słowem, one spełniają wszystkie poślednie prace na wsi i po miastach […].
[…] Oto jakie znaczenie tej części ludu, tak użytecznej a tak pogardzanej, która tyle wycierpiała i tyle cierpi w chwili obecnej. Wolno mieć nadzieję, że ustanowienie dziesięciny królewskiej usunie to wszystko w niespełna piętnastu latach, i przywróci królestwu pełną obfitość ludzi i dóbr. Skoro bowiem ludzie prości nie będą tak uciśnieni, łatwiej zawierać będą małżeństwa, lepiej się odżywiać i odziewać, będą mieli dzieci zdrowsze i szczęśliwiej uchowane, raźniej zakrzątną się około swych spraw […]. Jest rzeczą ustaloną, że wielkość monarchów mierzy się liczbą ich poddanych: oto na czym zasadza się ich dobro, szczęście, bogactwo, powodzenie i poważanie, jakiego zażywają w świecie.

2 Źródło: Sébastien Le Prestre de Vauban, Traktat, [w:] Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. K. Piwarski, Warszawa 1954, s. 83–85.

Adam Smith Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów

Sławny minister Ludwika XIV, Colbert, był człowiekiem wielkiej uczciwości, pracowitości i erudycji, człowiekiem doświadczonym i bystrym, gdy chodziło o kontrolę gospodarki skarbowej; posiadał on, słowem, zdolności, jakie są potrzebne do tego, by wprowadzić systematyczność i ład do gospodarki dochodami publicznymi. Niestety, ów minister przejął wszystkie przesądy systemu merkantylistycznego, który w swej naturze i istocie jest systemem ograniczeń i reglamentacji; system ten przeto dogadza szczególnie pracowitemu, systematycznemu człowiekowi interesu, który przywykł do kierowania różnymi działami urzędów publicznych oraz ustanawiania koniecznych rozgraniczeń i form kontroli dla określenia właściwego zakresu ich działania. Dążył do tego, aby kierować handlem i przemysłem wielkiego kraju w ten sposób, jak kieruje się działami urzędu publicznego, a zamiast pozwolić każdemu na prowadzenie własnych interesów według własnego uznania, w oparciu o liberalną zasadę równości, wolności i sprawiedliwości, przyznawał niektórym gałęziom przemysłu wyjątkowe przywileje, nakładając jednocześnie wyjątkowe ograniczenia na inne gałęzie. Nie dość, że podobnie jak inni ministrowie europejscy był skłonny popierać w większym stopniu przemysł miast niż działalność produkcyjną wsi, ale dla poparcia przemysłu, który rozwijał się w miastach, gotów był nawet osłabiać i utrzymywać na niskim poziomie działalność produkcyjną wsi. Aby zapewnić ludności miejskiej tanie zaopatrzenie w żywność i aby tym samym poprzeć przemysł i handel zagraniczny, zakazał całkowicie wywozu zboża i w ten sposób zamknął mieszkańcom wsi wszystkie rynki zagraniczne, na których mogliby zbywać najważniejszą i najistotniejszą część plonów swej pracy. Zakaz ten, jak również ograniczenia, jakie dawne prowincjonalne prawa francuskie nakładały na przewóz zboża z jednej prowincji do drugiej, a także arbitralne i gnębiące podatki, które nakładano na rolników we wszystkich niemal prowincjach, hamowały rozwój rolnictwa w tym kraju i utrzymywały je na znacznie niższym poziomie niż ten, który rolnictwo francuskie mogłoby osiągnąć korzystając z tak żyznej gleby i tak bardzo sprzyjającego klimatu. Zahamowanie rozwoju i upadek rolnictwa odczuwano mniej lub więcej we wszystkich częściach kraju.

3 Źródło: Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, [w:] Wiek XVI–XVIII w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 354.

Przywilej Ludwika XIV dla przedsiębiorcy Guicharda z 17 II 1671 r.

Powodowani zwykłym staraniem dostarczania naszym poddanym obfitości niezbędnych dla nich przedmiotów przez stworzenie nowych rękodzieł oraz opiekę udzieloną przedsiębiorcom, zachęciliśmy Piotra Guicharda, kupca z naszego miasta St. Quentin, by założył w tym mieście rękodzieło materii bawełnianych i innych wyrobów z bawełny i nici. Rzeczony Guichard przedstawił nam najuniżeniej, że fabryka taka nigdy przedtem w królestwie naszym nie istniała, przeto zmuszony był poczynić znaczne wydatki, by ściągnąć z obcych krajów rzemieślników, tak dla zbudowania warsztatów, jak wyrobu materyj […]. Z tych przyczyn, chcąc okazać rzeczonemu przedsiębiorcy naszą życzliwość, jak też w uznaniu kosztów i wydatków już poczynionych oraz tych, które uczynić może dla swego zakładu w przyszłości, dozwalamy i przyznajemy mu prawo zajmowania się w naszym mieście St. Quentin oraz okolicy wyrobem wszelkiego rodzaju materiałów bawełnianych, nicianych i lnianych. Równocześnie zabraniamy wszelkim innym osobom jakiegokolwiek urodzenia i zawodu przeszkadzać mu w pracy, niepokoić go, naśladować i fałszować rzeczone wyroby, tak w mieście jak 10 mil dokoła na przeciąg 10 lat począwszy od marca następnego roku, a to pod karą konfiskaty wyrobów i krosien oraz 20 000 liwrów grzywny, z tego 1/3 dla nas, 1/3 dla szpitala w St. Quentin a 1/3 dla przedsiębiorcy […]. Chcąc zaś dać mu poznać, jak miłe jest nam założenie tego rękodzieła, oraz dostarczyć mu środków na utrzymanie i powiększenie warsztatu, czynimy mu podarek z sumy 12 000 liwrów […]. Gwoli tym większej zachęty do gorliwych starań nad rękodziełami zwalniamy dom rzeczonego przedsiębiorcy oraz jednego z jego towarzyszów od wszelkich kwaterunków wojskowych. […] Nakazujemy również, by przez czas trwania przywileju nie był on pociągany do płacenia wyższego podatku aniżeli w r. 1670.

4 Źródło: Przywilej Ludwika XIV dla przedsiębiorcy Guicharda z 17 II 1671 r. , [w:] Historia nowożytna 1648–1789. Wybór tekstów, oprac. K. Piwarski, Warszawa 1954, s. 44.

Ludwik XIV do ławników i kupców Marsylii, 26 VIII 1664

Oznajmiamy wam również, że w rzędzie wydatków naszego państwa przeznaczyliśmy sumę miliona liwrów rocznie na podniesienie rękodzieł i rozwinięcie żeglugi, nie licząc nierównie większych sum, przeznaczonych na zasilenie kompanij indyjskich: wschodniej i zachodniej. Rozkazaliśmy również pracować bez przerwy nad zniesieniem wszelkich myt, pobieranych na spławnych rzekach. Z górą milion liwrów wyłożono na naprawę dróg publicznych, nad którymi rozkazaliśmy również pracować bez przerwy […]. Wszystkim naszym ambasadorom lub rezydentom przy dworach zaprzyjaźnionych z nami monarchów wydaliśmy zlecenie, by poczynili w naszym, imieniu stosowne przedłożenia, zmierzające do wymierzenia sprawiedliwości wszelkim zażaleniom, ze strony kupców i zachowania całkowitej wolności handlu. Zapewniamy wygodne pomieszczenie na naszym dworze i w naszym orszaku wszystkim kupcom, przybywającym tam w interesach handlowych na cały czas ich pobytu, rozkazawszy wielkiemu marszałkowi, mającemu nadzór nad naszym domem, przeznaczyć na ten cel specjalny budynek, który będzie się zwał Domem Handlowym. […] Wszyscy kupcy, uprawiający handel morski, którzy zechcą w tym celu zakupić lub zbudować nowe okręty, otrzymają od nas wynagrodzenie, by im w tym dopomóc: wszyscy zaś ci, którzy podejmą dalekie podróże i przedłożą zaświadczenie w przepisanej przez nas formie, otrzymają również wynagrodzenie za każdą tonę przywiezionego lub wywiezionego towaru.

5 Źródło: Ludwik XIV do ławników i kupców Marsylii, 26 VIII 1664, [w:] Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, red. B. Krauze, Warszawa 1951, s. 55–56.