Józef Piłsudski Odezwa do mieszkańców Ukrainy, 1920

DO WSZYSTKICH MIESZKAŃCÓW UKRAINY!
Wojska Rzeczypospolitej Polskiej na rozkaz mój ruszyły naprzód, wstępując głęboko na ziemie Ukrainy. Ludności ziem tych czynię wiadomem, że wojska polskie usuną z terenów, przez naród ukraiński zamieszkałych, obcych najeźdźców, przeciwko którym lud ukraiński powstawał z orężem w ręku, broniąc swych sadyb przed gwałtem, rozbojem i grabieżą.

Wojska polskie pozostaną na Ukrainie przez czas potrzebny po to, aby władzę na ziemiach tych mógł objąć prawy rząd ukraiński. Z chwilą, gdy rząd narodowy Rzeczypospolitej Ukraińskiej powoła do życia władze państwowe, gdy na rubieży staną zastępy zbrojne ludu ukraińskiego, zdolne uchronić kraj ten przed nowym najazdem, a wolny naród sam o losach swoich stanowić będzie mocen – żołnierz polski powróci w granice Rzeczypospolitej Polskiej, spełniwszy szczytne zadanie walki o wolność ludów.

Razem z wojskami polskiemi wracają na Ukrainę szeregi walecznych jej synów pod wodzą Atamana Głównego Semena Petlury, które w Rzeczypospolitej Polskiej znalazły schronienie i pomoc w najcięższych dniach próby dla ludu ukraińskiego.

Wierzę, że naród ukraiński wytęży wszystkie siły, by z pomocą Rzeczypospolitej Polskiej wywalczyć wolność własną i zapewnić żyznym ziemiom swej ojczyzny szczęście i dobrobyt, któremi cieszyć się będzie po powrocie do pracy i pokoju.

Wszystkim mieszkańcom Ukrainy bez różnicy stanu, pochodzenia i wyznania wojska Rzeczypospolitej Polskiej zapewniają obronę i opiekę.

Wzywam naród ukraiński i wszystkich mieszkańców tych ziem, aby niosąc cierpliwie ciężary, jakie trudny czas wojny nakłada, dopomagali w miarę sił swoich wojsku Rzeczypospolitej Polskiej w jego krwawej walce o ich własne życie i wolność.

JÓZEF PIŁSUDSKI

Wódz Naczelny Wojsk Polskich

26 kwietnia 1920 r., Kwatera Główna

Odezwa Źródło: Józef Piłsudski, Odezwa do mieszkańców Ukrainy, 1920, tekst dostępny online.

Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, 21 kwietnia 1920

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej z jednej strony i Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej z drugiej strony – w głębokim przeświadczeniu, że każdy naród posiada przyrodzone prawo samostanowienia o swoim losie i określenia stosunków swoich z sąsiadami i jednako ożywione chęcią ugruntowania podstaw pod zgodne i przyjazne współżycie dla dobra i rozwoju obu narodów – zgodziły się na następujące postanowienia:
I
Uznając prawo Ukrainy do niezależnego bytu państwowego na terytorium w granicach, jak będą one na północ, wschód i południe określone na zasadzie umów Ukraińskiej Republiki Ludowej z graniczącymi z nią z tych stron sąsiadami, Rzeczpospolita Polska uznaje Dyrektoriat niepodległej Ukraińskiej Republiki Ludowej z głównym atamanem panem Simonem Petlurą na czele za zwierzchnią władzę Ukraińskiej Republiki Ludowej.
II
Granice między Rzecząpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową zostają określone w sposób następujący: na północ od rzeki Dniestru wzdłuż rzeki Zbrucz, a następnie wzdłuż byłej granicy między Austro‑Węgrami a Rosją do Wyszegródka, a od Wyszegródka na północ przez wzgórza Krzemienieckie, a następnie po linii na wschód od Zdołbunowa, następnie wzdłuż wschodnich granic administracyjnych powiatu rówieńskiego, dalej na północ wzdłuż granicy byłej guberni mińskiej do przecięcia jej przez rzekę Prypeć, a następnie Prypecią do ujścia jej. Co do powiatów rówieńskiego, dubieńskiego i części krzemienieckiego, które obecnie przypadają Rzeczypospolitej Polskiej, nastąpi później ściślejsze porozumienie.
Szczegółowe określenie linii granicznej powinno być przeprowadzone przez specjalną polsko‑ukraińską komisję, złożoną z odpowiednich fachowców.
III
Rząd polski przyznaje Ukrainie terytoria na wschód od linii granicznej, wymienionej w art. II niniejszej umowy – do granic Polski z roku 1772 (przedrozbiorowej), które Polska już posiada lub odzyska od Rosji drogą orężną lub dyplomatyczną.
IV
Rząd ukraiński zobowiązuje się nie zawierać żadnych umów międzynarodowych skierowanych przeciwko Polsce; do tego samego zobowiązuje się Rząd Rzeczypospolitej Polskiej wobec Ukraińskiej Republiki Ludowej.
V
Prawa narodowo‑kulturalne, jakie Rząd Polski zabezpieczy obywatelom narodowości ukraińskiej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będą nie w mniejszym stopniu zabezpieczone obywatelom narodowości polskiej w granicach Ukraińskiej Republiki Ludowej i odwrotnie.
VI
Zostają zawarte umowy ekonomiczno‑handlowe między Rzecząpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową.
Sprawa agrarna na Ukrainie będzie rozwiązana przez konstytuantę. Do chwili zwołania konstytuanty prawne stanowisko właścicieli ziemskich polskiej narodowości na Ukrainie określa się na zasadzie specjalnego porozumienia między Rzecząpospolitą Polską a Ukraińską Republiką Ludową.

Umowa Źródło: Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, 21 kwietnia 1920, Warszawa, tekst dostępny online.

Tadeusz Kutrzeba Wyprawa kijowska 1920 roku

Przystąpiliśmy do tworzenia Ukrainy Ludowej, lecz nie zdołaliśmy tego celu osiągnąć. W pertraktacjach pokojowych odstąpiliśmy prawnie od trwania w tym politycznym zamiarze. […] Nam, Polakom, wyprawa kijowska przyniosła w dziele politycznym również znaczne korzyści: Zbrucz stał się granicą państwową, uznaną przez Ukraińców naddnieprzańskich jako geograficzna linia. Ustalenie Zbrucza w układzie politycznym z atamanem Petlurą, jako zachodniej granicy Ukrainy naddnieprzańskiej, zostało w traktacie pokojowym z Rosją Sowiecką potwierdzone i – tak sądzę – dlatego też przez Radę Ambasadorów 14 marca 1923 r. został Zbrucz definitywnie przyjęty jako część wschodniej granicy Polski. […] Plan Piłsudskiego do wojny w roku 1920 polegał na rozbiciu XII i XIV armii sowieckich, stojących na Ukrainie, odrzuceniu ich za górny Dniepr i sformowaniu armii ukraińskiej na zdobytych terenach proklamowanej Ukraińskiej Republiki Ludowej […]. Wyprawa kijowska jest operacyjnie przegraną o tyle, że nie obroniliśmy zajętej przez nas części Ukrainy, i wobec tego nie uruchomiliśmy sił zbrojnych Ukrainy. Skutkiem tego oraz z powodu niepobicia na czas armii konnej Budiennego nie mogliśmy w zamierzonym czasie skoncentrować głównych sił polskich do walnej rozprawy z głównymi siłami Rosji […]. Celem strategicznym wyprawy kijowskiej – w moim mniemaniu – było narzucenie Rosji sowieckiej wojny w chwili dla niej najmniej wygodnej, było zmuszenie jej do kontynuowania wojny z nami w warunkach takich, które nam dawały wyższe niż normalnie szanse. […] Rosja trafiona w wrażliwe podstawy swej obrony, przyjęła wojnę, wbrew swojej chęci rychłego zawarcia pokoju, i biła się z nami nieomal bez liczebnej przewagi sił […]. Co więcej, musiała się Rosja bić „natychmiast”, nie mogła odłożyć starcia np. do lata 1920 r., kiedy zdąży uruchomić stosowną przewagę liczebną.

Wyprawa_kijowska Źródło: Tadeusz Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937, s. 333–354.