Philip Curtin, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina Historia Afryki

W 1444 roku pierwszy żeglarz z Europy dotarł poza linię wyznaczoną przez południową granicę Sahary i powrócił do macierzystego portu. Wbrew pozorom oznaczało to wielkie osiągnięcie. Była to żegluga wzdłuż brzegów, podobna do tych, jakie Europejczycy od dawna odbywali po Morzu Śródziemnym i wzdłuż wybrzeży Europy północno‑zachodniej. Problem polegał na tym, że statki żaglowe mogły, halsując, płynąć z przeciwnym wiatrem, lecz jeśli do przeciwnego wiatru dochodził przeciwny prąd morski, żegluga zwykle okazywała się niemożliwa. Wzdłuż wybrzeża Sahary wieje przez cały rok wiatr północno‑wschodni, który wywołuje płynący w tym samym kierunku prąd morski. To z tego powodu w średniowieczu opowiadano o żeglarzach, którzy płynąc z Europy, obrali kurs na południowy wschód, wzdłuż wybrzeży Afryki, i wpadali bezpowrotnie w otchłań po dotarciu do krańca świata. W XV wieku portugalscy żeglarze nauczyli się, że można wrócić wbrew przeciwnym wiatrom i prądom, jeśli tylko wykorzysta się zjawisko skręcania wiatrów w ciągu dnia w stronę wybrzeża, a w ciągu nocy w stronę pełnego morza. Płynąc długo raz jednym, raz drugim halsem, zgodnie z dobowym rytmem tych zmian, można było powrócić na północ mimo przeciwnego wiatru i prądu.
To pierwsze odkrycie doprowadziło do następnego, które miało jeszcze większe znaczenie. Między rokiem 1444 a latami siedemdziesiątymi XV wieku nieznany nam z imienia żeglarz portugalski odkrył, że płynąc dostatecznie długo halsem zachodnim i trzymając się możliwie blisko pasatów, dociera się na szerokość geograficzną Wysp Azorskich, gdzie wieją wiatry zmienne, ale z przewagą zachodnich, dmących wprost w stronę wybrzeża portugalskiego. Dzięki temu odkryciu możliwe stały się podróże morskie do Zielonego Przylądka i z powrotem. Co więcej jednak, uświadomiło ono ogólny, kolisty układ wiatrów oceanicznych. Nieco od równika do 30 stopnia szerokości geograficznej na północ lub południe wieją silne wiatry o kierunkach północno‑wschodnim lub południowo‑wschodnim, dalej od równika, między 40 a 50 stopniem szerokości geograficznej, przeważają wiatry wiejące z zachodu.

Historia_Afryki Źródło: Philip Curtin, Steven Feierman, Leonard Thompson, Jan Vansina, Historia Afryki, tłum. M. Jannasz, Gdańsk 2003, s. 218.

Bronisław Nowak Afryka w gospodarce światowej XVI-XVII wieku

(…) Zadanie budowy fortu [Sao Jorge da Mina] otrzymał w 1481 roku Diogo de Azambuja. Wyruszył do Afryki na czele ogromnej floty, wioząc nie tylko specjalistów od budowy fortyfikacji, lecz także narzędzia i podstawowe materiały budowlane niedostępne w Afryce. Prac nie można było zacząć, dopóki nie zawarto porozumienia z lokalnym władcą Caramansą. Podpisanie układu poprzedziły żmudne negocjacje, które wielokrotnie o mało co nie przekształciły się w zbrojną konfrontację. Trzeba tu skorygować zupełnie błędne przekonanie, że Portugalczycy mogli siłą narzucić tubylcom korzystne dla siebie rozwiązania. Szansy takiej nie mieli, bowiem mieszkańcy Afryki dysponowali bronią nie mniej skuteczną niż portugalskie muszkiety, zbroje i konie: mogli powstrzymać się od handlu, a nawet odejść z okolic zbudowanego wbrew nim fortu, narażając jego właścicieli na ogromne straty. Kompromis udało się osiągnąć dlatego, że obie strony zdołały zachować uprawnienia, na których im najbardziej zależało: mieszkańcy wybrzeża Zatoki Gwinejskiej zachowali funkcję pośredników w handlu oraz otrzymali określone świadczenia za zgodę na budowę fortu na ich ziemi, Portugalczycy zaś uzyskali dostęp do złota, który w przyszłości próbowali przekształcić w swój monopol. Liczyło się także i to, że obie strony były dla siebie niezwykle atrakcyjnymi partnerami. Portugalczycy przywieźli nowe, nie znane tu dotychczas a przez to bardzo cenne wyroby, mogli także dostarczać, i to w większych ilościach, towary już tu znane, jak na przykład tkaniny z Beninu i Maghrebu, paciorki z Beninu czy niewolników. W 1483 roku fort Sao Jorge da Mina był już gotowy. (…)

1 Źródło: Bronisław Nowak, Afryka w gospodarce światowej XVI-XVII wieku, [w:] Europa i świat w początkach epoki nowożytnej, część 1. Społeczeństwo, kultura, ekspansja, red. Antoniego Mączaka, Warszawa 1991, s. 309.