Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Polskę i Ukrainę wiążą burzliwe losy historyczne. Przez wieki ziemie dzisiejszej Ukrainy należały do Polski. Ale znajdowały się one też pod panowaniem Rosji Carskiej czy ZSRR. Obecnie Ukraina targana jest konfliktem zbrojnym z Rosją. Sytuacja na wschodzie kraju i na Krymie zmienia się dosyć dynamicznie. Unia Europejska, w tym Polska, nie uznaje aktów zaborczych ze strony Rosji i traktuje Ukrainę jako niepodległe państwo funkcjonujące w granicach z 1991 roku.

R1WfpnPYF03WU1
Kijów – stolica Ukrainy
Już wiesz
  • jaki jest aktualny podział terytorialny Europy;

  • czym był Związek Radziecki (ZSRR);

  • jakie cechy ma klimat umiarkowany ciepły kontynentalny.

Nauczysz się
  • określać położenie Ukrainy na mapie Europy;

  • omawiać aktualną sytuację polityczną na Ukrainie;

  • opisywać podział administracyjny Ukrainy;

  • charakteryzować środowisko przyrodnicze Ukrainy;

  • omawiać rozmieszczenie i cechy ukraińskiej ludności;

  • wymieniać główne gałęzie ukraińskiej gospodarki.

i7ewkVBgft_d5e222

1. Położenie i podział Ukrainy

Ukraina jest dużym państwem w Europie Wschodniej – drugim największym na naszym kontynencie, po Federacji Rosyjskiej. Jej powierzchnia wynosi ponad 603 tys. kmIndeks górny 2, czyli jest prawie dwukrotnie większa niż obszar Polski. Stolica Ukrainy to Kijów.

Ukraina leży w południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, nad Morzem Czarnym. Na wschodzie i północy sąsiaduje z Federacją Rosyjską, z którą ma ponad 1,5 tys. km granicy lądowej. Z pozostałymi sąsiadami – Białorusią, Polską, Słowacją, Węgrami, Rumunią i Mołdawią – granice są już znacznie krótsze, np. nasza ma długość 535 km.

Linia brzegowa nad Morzem Czarnym i będącym jego częścią Morzem Azowskim jest silnie urozmaicona. Największy jej element to Półwysep Krymski, który oddziela Morze Azowskie od Morza Czarnego – oba morza łączy Cieśnina Kerczeńska. Półwysep ten jest jednym z ważniejszych obiektów sporu między Ukrainą i Rosją.

Warto wiedzieć

Ukraina uzyskała niepodległość w 1991 roku po rozpadzie Związku Radzieckiego. Jednak wojska rosyjskie jeszcze długo potem stacjonowały na Ukrainie (podobnie jak w Polsce). Szczególnie dużo ich było na Krymie, gdzie swoją bazę miała rosyjska flota czarnomorska. Kwestia ta była uregulowana specjalnym porozumieniem między Kijowem a Moskwą. Jednak wiosną 2014 roku Rosjanie całkowicie zajęli Krym i ogłosili przyłączenie go do swojego państwa. Potwierdzeniem tego miało być referendum, w którym mieszkańcy półwyspu – w znacznej części Rosjanie – opowiedzieli się za odłączeniem od Ukrainy. Wyników tego referendum nie uznała społeczność międzynarodowa, gdyż wiele wskazywało na to, że zostało ono przeprowadzone w sposób niedemokratyczny.
Następnie na wschodzie Ukrainy wybuchł konflikt zbrojny, którego podłożem były rzekome dążenia tamtejszych mieszkańców do przyłączenia się do Rosji. Pewna część ludności faktycznie chciała takiej zmiany, ale był to głównie wynik tajnych działań rosyjskiej propagandy. We wrześniu 2014 roku uzyskano kompromis, na mocy którego obwody doniecki i ługański uzyskały pewien status specjalny oznaczający w praktyce odłączenie ich od Ukrainy.

Podział administracyjny Ukrainy wyróżnia 23 obwody oraz dwa miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol), a także autonomiczną republikę Krymu. Obwody (ukr. obłasti), będące odpowiednikami naszych województw, obejmują obszary wokół większych miast, które są ich stolicami.

R8HlSVlOXwX8Z1
Terytorium Ukrainy podzielone jest na 23 obwody i dwa wydzielone miasta – Kijów i Sewastopol
Polecenie 1

Na mapach Europy wskaż Ukrainę i opisz jej położenie geograficzne

R1WZH7qkmYQBP1
Polska leży w Europie Środkowej
ReOgmujkiY03k1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Korzystając z mapy podziału administracyjnego Ukrainy, wskaż obwody mające granicę z Polską i z Rosją.

i7ewkVBgft_d5e296

2. Warunki naturalne

Ukraina to kraj nizinno‑wyżynny z niewielkim udziałem gór. Tymi górami jest m.in. wąski łańcuch Karpat Wschodnich przecinający południowo‑zachodnią część kraju na długości około 200 km. Znajduje się tam najwyższy szczyt Ukrainy – Howerla o wysokości 2061 m n.p.m. Inny obszar górski na Ukrainie to nadbrzeżne Góry Krymskie. Pod względem geologicznym są one podobne do Karpat – też powstały w orogenezie alpejskiej i też budują je głównie piaskowce, łupki oraz wapienie. Z uwagi na nadmorskie położenie występują tam duże wysokości względne. Najwyższy szczyt to Romankosz (1545 m n.p.m.).

Po wschodniej stronie ukraińskich Karpat rozciągają się rozległe, pofałdowane obszary wyżynne – Podole i Wołyń oraz Wyżyna Naddnieprzańska (na prawym brzegu Dniepru). Środkową część Ukrainy zajmują wielkie Niziny – Naddnieprzańska (na lewym brzegu Dniepru) i Czarnomorska (wzdłuż wybrzeża morskiego). Ponadto niziną jest Polesie rozciągające się na północnym zachodzie Ukrainy wzdłuż granicy z Białorusią. Z kolei na wschodzie kraju znajduje się niewielka i niewysoka Wyżyna Doniecka.

Rix7YJ2s8P2YU1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Na mapie hipsometrycznej (powyżej) wskaż:

  • główne regiony geograficzne Ukrainy;

  • wysokości maksymalne obszarów górskich i wyżynnych;

  • główne elementy ukraińskiej linii brzegowej.

Największą rzeką Ukrainy jest Dniepr – czwarta najdłuższa rzeka Europy. Przepływa ona przez środek kraju z północy na południe, uchodząc do Morza Czarnego. W granicach Ukrainy ma długość 981 km, jednak przedtem płynie przez Białoruś oraz Rosję (gdzie są jej źródła) i całkowita długość Dniepru wynosi 2200 km. Niemal cały obszar Ukrainy należy do zlewiska Morza Czarnego i Azowskiego. W jego skład, oprócz dorzecza Dniepru, wchodzą też dorzecza Dniestru, Bohu, Donu oraz Cisy na Zakarpaciu, a także mniejszych rzek przymorskich. Do zlewiska Morza Bałtyckiego zalicza się jedynie źródłowa część dorzecza Bugu oraz fragment prawego dorzecza Sanu.

Warto wiedzieć

Wiele ukraińskich rzek – m.in. Dniepr i Dniestr – uchodzi do Morza Czarnego poprzez limanylimanlimany, czyli zatoki powstałe w wyniku wdarcia się wód morskich do ujściowych odcinków rzek. Z czasem zatoki te są odcinane od morza przez piaszczyste wały zwane kosami lub mierzejami. Nagromadzenie limanów sprawia, że w danym miejscu występuje limanowy typ wybrzeża morskiego – tak jest na północy Morza Czarnego.

Polecenie 3

Na mapie hipsometrycznej (powyżej) wskaż największe rzeki Ukrainy. Wskaż miejsca ich ujścia oraz rozróżnij rzeki główne i dopływy.

Na Ukrainie panuje klimat umiarkowany ciepły kontynentalny. Charakteryzuje się on najmniejszą liczbą opadów spośród innych klimatów umiarkowanych, a także największymi rocznymi amplitudami temperatur. W praktyce oznacza to, że lata są na ogół upalne i suche, a zimy mroźne i też bez opadów. W zachodniej części Ukrainy, przy granicach Polski, występuje nieco łagodniejszy typ klimatu, podobny do naszego przejściowego. Są to jednak tereny położone wyżej, przez co i tam klimat pozostaje ostry, zwłaszcza w zimie. Najcieplej jest na południu, na wybrzeżu Morza Czarnego, gdzie klimat ma cechy śródziemnomorskie.

Gleby Ukrainy zaliczają się do najbardziej urodzajnych na świecie. Przede wszystkim są to czarnoziemy, które pokrywają niemal całą wschodnią część kraju. Wykształciły się one na bazie roślinności stepowej będącej typową dla klimatu umiarkowanego ciepłego kontynentalnego; w podłożu zaś występują skały wapienne i lessy. Ukraińskie czarnoziemy są częścią wielkiego, zwartego pasa tych gleb, który ciągnie się daleko na wschód do Azji. Na obrzeżach czarnoziemów rozwinęły się nieco mniej urodzajne gleby kasztanowe i szaroziemy (szare gleby leśne).
W zachodniej części Ukrainy występują gleby brunatne, bielicowe i płowe. Powstały one w podłożu lasów iglastych, liściastych i mieszanych. Na Polesiu dominują lasy iglaste i gleby bielicowe. Sporo jest tam też terenów podmokłych i związanych z nimi gleb bagiennych. W Karpatach i na Zakarpaciu dominują lasy liściaste oraz mieszane z glebami brunatnymi i płowymi w podłożu. Pozostałe obszary kraju są niemal bezleśne. Ukraina, spośród wszystkich naszych sąsiadów, ma zdecydowanie najniższy stopień zalesienia – wynosi on tylko 16%.

Polecenie 4
  1. Korzystając z mapy powyżej oraz z danych w tabeli (załącznik), omów warunki naturalne Ukrainy. Wybrane informacje porównaj z danymi dla Polski.

  2. Wyjaśnij, dlaczego na Ukrainie jest mało lasów.

    R1CIye1ePKYnB1
    Ważniejsze dane geograficzne dotyczące Polski i jej sąsiadów
    Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

i7ewkVBgft_d5e389

3. Ludność Ukrainy

Na Ukrainie mieszka obecnie około 45 mln osób, a zatem nieco więcej niż w Polsce. Jednak liczba ludności naszych wschodnich sąsiadów od lat systematycznie zmniejsza się – po uzyskaniu niepodległości w 1991 roku Ukraina liczyła ponad 52 mln mieszkańców. Ten spadek liczby ludności spowodowany jest głównie niestabilną sytuacją ekonomiczną i słabym rozwojem gospodarczym państwa. Niepewna przyszłość zniechęca ludzi młodych do zakładania rodzin i decydowania się na potomstwo, a często też zmusza ich do emigracji. Ponadto Ukraińcy przeciętnie żyją znacznie krócej (68 lat) niż inni Europejczycy, co skutkuje większą liczbą zgonów. Wszystko to składa się na duży ujemny przyrost naturalny i tym samym ujemny przyrost rzeczywistysaldo migracji zewnętrznych waha się w okolicach 0.

2/3 ludności Ukrainy mieszka w miastach i są to przeważnie miasta duże. W kraju jest aż pięć aglomeracji liczących ponad 1 mln mieszkańców – Kijów (2,4 mln), Charków (1,4 mln) oraz Dniepropietrowsk, Odessa i Donieck (po około 1 mln). W Zagłębiu Donieckim, zwanym też Donbasem, stosunkowo blisko siebie znajduje się kilkadziesiąt miast o różnej wielkości, które tworzą gęsto zaludniony obszar liczący około 5 mln mieszkańców.

RIp2jDFDG9Oyf1
Gęstość zaludnienia i główne aglomeracje miejskie na Ukrainie

Średnia gęstość zaludnienia na Ukrainie wynosi tylko 75 osób na 1 kmIndeks górny 2 – to tyle, ile u nas w najbardziej zalesionym województwie lubuskim. Ale na Ukrainie, poza Polesiem, to nie lasy wpływają na słabe zaludnienie. Wielkie obszary kraju zajęte są przez pola uprawne powstałe na żyznych czarnoziemach. Pomiędzy tymi polami najczęściej znajdują się wsie, a miasta występują sporadycznie.

Ponad 80% mieszkańców kraju deklaruje narodowość ukraińską. Około 17% uważa się za Rosjan – mieszkają oni głównie na Krymie oraz na wschodzie w obwodach donieckim i ługańskim. Każda z pozostałych mniejszości narodowych – Polacy, Białorusini, Mołdawianie i inni – stanowi mniej niż 1% ogólnej liczby ludności Ukrainy. Jednak w liczbach bezwzględnych są to niemałe wartości, np. Polaków jest około 150 tys. Mieszkają oni głównie w trzech obwodach – lwowskim, tarnopolskim i iwano‑frankowskim (stanisławowskim).

Polecenie 5
  1. Korzystając z mapy powyżej oraz z danych w tabeli (załącznik), scharakteryzuj cechy ludności Ukrainy. Wybrane informacje porównaj z danymi dla Polski.

  2. Wyjaśnij, dlaczego na Ukrainie (a także w innych krajach Europy Wschodniej) występuje bardzo wysoki wskaźnik feminizacji – 117 kobiet na 100 mężczyzn. Jeśli nie pamiętasz, zajrzyj do rozdziału 2.3. Biologiczna struktura ludności PolskiiWj9C2E61N2.3. Biologiczna struktura ludności Polski.

    RRvMTgvSw9AnD1
    Ważniejsze dane demograficzne dotyczące Polski i jej sąsiadów
    Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.

i7ewkVBgft_d5e451

4. Gospodarka Ukrainy

Ukraina to kraj rolniczo‑przemysłowy. Występowanie urodzajnych czarnoziemów na wielkich obszarach wręcz wymusiło ich zagospodarowanie pod uprawy. Uzyskuje się duże zbiory, które sprzedawane są za granicę – Ukraina jest dziś znaczącym eksporterem pszenicy, kukurydzy i słonecznika. Ponadto uprawia się tam buraki cukrowe, jęczmień i inne zboża, a także warzywa i owoce. Na południu kraju występuje najcieplejszy klimat, który pozwala rosnąć m.in. winorośli, a nawet owocom cytrusowym.
Hodowla zwierząt na Ukrainie też jest silnie rozwinięta. Dominuje trzoda chlewna, bydło i drób, wśród którego duże znaczenie eksportowe mają kaczki.

RPGFIeFUZeYD51
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Ukraiński przemysł rozwinął się na bazie surowców mineralnych. W Zagłębiu Donieckim eksploatowany jest węgiel kamienny (dawniej też brunatny), a w rejonie Krzywego Rogu – rudy żelaza. W wydobyciu tych dwóch surowców Ukraina zalicza się do światowej czołówki. Ponadto pozyskiwane są rudy manganu i uranu oraz niewielkie ilości ropy naftowej i gazu ziemnego. Ukraina, podobnie jak Polska, uzależniona jest od dostaw rosyjskiej ropy i gazu.

W przemyśle przetwórczym Ukrainy obecnie najlepiej rozwinięta jest branża spożywcza, która wykorzystuje wielką produkcję rolną. Dawniej wyraźnie dominował przemysł ciężki – elektromaszynowy (w tym samochodowy i AGD), chemiczny, energetyczny. Jednak po uzyskaniu niepodległości Ukraina nie poszła ścieżką szybkich zmian w gospodarce, co do dziś skutkuje znacznym opóźnieniem w rozwoju kraju. Przede wszystkim nie sprywatyzowano wielu zakładów przemysłowych, które pozostają w państwowych rękach i często działają w oparciu o przestarzałe technologie. W związku z tym nie mogą one konkurować na rynkach zagranicznych, a państwo musi do nich dopłacać. Produkcja przemysłowa znajduje zbyt niemal wyłącznie na rynku krajowym. Eksport ukraińskich towarów przetworzonych jest znikomy. Bilans handlu zagranicznego, który i tak od zawsze jest ujemny, ratują surowce mineralne i zboża. Sytuację pogarsza słabość ukraińskiej waluty (hrywny), która często traci na wartości.

Warto wiedzieć

Ukraina jest krajem dużym, toteż trudno przeprowadzić w nim reformy gospodarcze prowadzące do lepszego rozwoju i większej stabilizacji ekonomicznej. Po uzyskaniu niepodległości władze kraju zmieniały się wielokrotnie i często były posądzane o nadużycia gospodarcze oraz powiązania z nieuczciwymi biznesmenami. Zmieniały się też wizje przyszłości Ukrainy – jedni widzieli ją w silnych związkach z Federacją Rosyjską, a inni dążyli do integracji z Unią Europejską.
We wrześniu 2014 roku Ukraina podpisała umowę stowarzyszeniową z Unią Europejską, która jednak weszła w życie tylko częściowo. Wszelkie kwestie gospodarcze zostały odłożone do 2016 roku, by Ukraina miała czas na przeprowadzenie koniecznych reform.

Ważnym działem ukraińskiego przemysłu pozostaje energetyka. W kraju działa m.in. kilka elektrowni atomowych wytwarzających blisko połowę całej produkcji energii elektrycznej. Spore znaczenie mają też duże elektrownie wodne znajdujące się przy sztucznych zbiornikach wodnych na Dnieprze.

Warto wiedzieć

Energetyka atomowa może być bardzo niebezpieczna. Przekonali się o tym mieszkańcy Ukrainy i innych krajów Europy (a nawet Azji, Ameryki Północnej i Afryki) w 1986 roku po awarii w elektrowni w Czarnobylu przy granicy ukraińsko‑białoruskiej. Była to największa katastrofa w historii energetyki jądrowej. Przegrzany reaktor jądrowy radzieckiej produkcji przyczynił się do silnego wybuchu, który spowodował śmierć kilkudziesięciu osób. Do środowiska natychmiast przedostały się olbrzymie ilości substancji radioaktywnych, które prawdopodobnie zaszkodziły zdrowiu setek tysięcy ludzi. Radioaktywne chmury rozprzestrzeniły się na znaczne obszary półkuli północnej i do dziś dokładnie nie wiadomo, ilu ludzi faktycznie ucierpiało z powodu napromieniowania.

R2ZEV82GBmr3U1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Usługi na Ukrainie nie rozwinęły się w sposób dynamiczny. Pozostawanie na uboczu wysokorozwiniętej, zachodnioeuropejskiej gospodarki skutkuje niskimi poziomem zamożności społeczeństwa, a to właśnie ta zamożność decyduje o rozwoju usług – PKB na 1 mieszkańca Ukrainy wynosi 1/3 tego, co w Polsce.

Ukraina ma korzystne położenie tranzytowe na szlakach łączących Rosję z resztą Europy. Czerpie więc pewne zyski z transportu drogowego, kolejowego, lotniczego i rurociągowego. Nieźle jest też rozwinięta żegluga śródlądowa na Dnieprze i na innych większych rzekach. Z kolei Odessa zalicza się do największych portów Morza Czarnego.
W ostatnich kilkunastu latach na ukraińskie wybrzeże Morza Czarnego, a zwłaszcza na Krym przyjeżdżało coraz więcej turystów zagranicznych. Jednak konflikt z Rosją zatrzymał i niemal zniweczył rozwój tego działu usług.

Polecenie 6

Korzystając z map powyżej oraz z danych w tabeli (załącznik), scharakteryzuj gospodarkę Ukrainy. Wybrane informacje porównaj z danymi dla Polski.

R19CF5ikmprQA1
Ważniejsze dane gospodarcze dotyczące Polski i jej sąsiadów
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
i7ewkVBgft_d5e540

Podsumowanie

  • Ukraina jest dużym krajem na południu Europy Wschodniej, nad Morzem Czarnym i Azowskim.

  • Ukraina uzyskała niepodległość w 1991 roku po rozpadzie Związku Radzieckiego.

  • Ukraina to kraj nizinno‑wyżynny ze stosunkowo niewielkimi obszarami górskimi w Karpatach i na Krymie.

  • Prawie cały obszar Ukrainy należy do zlewiska Morza Czarnego i Azowskiego. Największe rzeki to Dniepr, Prypeć, Dniestr, Boh, Desna.

  • Na Ukrainie panuje klimat umiarkowany ciepły kontynentalny.

  • Całą wschodnią część Ukrainy pokrywają bardzo urodzajne gleby czarnoziemne, które wytworzyły się na roślinności stepowej oraz skałach wapiennych i lessowych.

  • Na Ukrainie jest bardzo mało lasów, gdyż na wschodzie roślinnością naturalną były trawiaste stepy, a na zachodzie większość lasów wykarczowano, by uzyskać ziemię rolną.

  • Liczba ludności Ukrainy (obecnie około 45 mln) stale zmniejsza się ze względu na duży ujemny przyrost naturalny wynikający głównie z niskiego poziomu urodzeń, na co wpływa niestabilna sytuacja ekonomiczna.

  • Ludność miejska stanowi 2/3 ogółu mieszkańców Ukrainy. Największe miasta to stolica Kijów (2,4 mln) i Charków (1,4 mln). Zagłębie Donieckie jest obszarem najgęściej zaludnionym.

  • Około 80% ludności kraju to Ukraińcy, 17% stanowią Rosjanie, a wśród innych mniejszości narodowych jest około 150 tys. Polaków skupionych w okolicach Lwowa.

  • Rolnictwo Ukrainy to przede wszystkim uprawa roślin – pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, słonecznika, buraków cukrowych – na urodzajnych czarnoziemach. Ponadto hoduje się trzodę chlewną, bydło i drób.

  • Węgiel kamienny w Zagłębiu Donieckim i rudy żelaza z rejonu Krzywego Rogu to główne bogactwa mineralne Ukrainy. Duże znaczenie mają też rudy manganu i uranu.

  • Najważniejsze towary eksportowe Ukrainy to żywność nieprzetworzona oraz surowce mineralne.

  • Prawie połowa energii elektrycznej wytwarzanej na Ukrainie pochodzi z elektrowni atomowych. W 1986 r. w Czarnobylu miała miejsce największa w dziejach ludzkości katastrofa elektrowni atomowej, w wyniku której do środowiska przedostały się olbrzymie ilości szkodliwych substancji radioaktywnych.

  • Gospodarka Ukrainy nie rozwija się w szybkim tempie, ponieważ nie zostały tam przeprowadzone w odpowiedni sposób reformy gospodarcze, w tym prywatyzacja.

  • Na złą sytuację Ukrainy wpływają głównie podziały i spory wewnętrzne oraz agresywne działania Rosji i niewystarczająca pomoc z Unii Europejskiej.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Opisz w zeszycie przebieg ostatnich wydarzeń, jakie miały miejsce w konflikcie rosyjsko‑ukraińskim.

Zobacz także

Położenie Polski na świecie i w EuropieiCkddUjtx4Położenie Polski na świecie i w Europie
Biologiczna struktura ludności PolskiiWj9C2E61NBiologiczna struktura ludności Polski
Zmiany w przemyśle PolskiizTrKxqBkBZmiany w przemyśle Polski
Karpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze KarpackieiI6Ugww7yEKarpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze Karpackie

i7ewkVBgft_d5e677

Słowniczek

liman
liman

zatoka morska o wydłużonym kształcie powstała poprzez wdarcie się wód morskich do ujściowego odcinka rzeki; z czasem zatoka ta odcinana jest od morza przez mierzeję (kosę)

i7ewkVBgft_d5e722

Zadania

Ćwiczenie 1
R1YIBS2xCJr3s1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RkzJA166ScP4T1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1V1kgdtbwHt01
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Rl59X8RK1rgQw1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Rpmbm3gD4eQGf1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
REJ2Zgzrmys8u1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RC2EVjcOcawZo1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RSfxF284XlHqr1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.