Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R18wjb953xasw11
Okładka - strona czynna i bierna Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

W naturalnej komunikacji tworzymy różne wypowiedzenia. Przekazujemy w ten sposób jakieś informacje. Często zależy nam na wyeksponowaniu pewnych treści. Możemy to osiągnąć poprzez zmianę kolejności wyrazów. Wypowiedzenie może być zbudowane według następującego porządku: podmiot – orzeczenie – dopełnienie, np. „Uczeń czyta wiersz”. Jeśli zmienimy szyk, czyli kolejność wyrazów w tym zdaniu, to zostanie wyeksponowana informacja nie o wykonawcy czynności, ale o przedmiocie tej czynności. Przekształcone zdanie brzmiałoby: „Wiersz jest czytany przez ucznia”.

Już wiesz
Ćwiczenie 1
RmXFmeC54rveG1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 2
R1a4aPNjnacwf1
zadanie interaktywne
j0000007WGB3v28_0000000Q

Jak tworzymy i wyrażamy stronę czynną i bierną?

Często w wiadomościach dziennikarskich o tematyce politycznej pojawia się nagłówek Politycy przegłosowali ustawę. Zwykle towarzyszy mu zdjęcie, na którym widać obradujących w sejmie parlamentarzystów. Wyróżniają się oni na fotografii, która zamieszczona została na pierwszej stronie gazety – są bohaterami zdarzenia, a zarazem wykonawcami ważnych decyzji państwowych czy obywatelskich. Takie zdanie jest zgodne z naturalnym porządkiem gramatycznym:: „politycy” – to podmiot wypowiedzenia, „przegłosowali” – jego orzeczenie (czasownikowe), „ustawę” – dopełnienie. Zdanie, które pokazuje ten szyk i  zawiera osobową formę czasownika, to zdanie o konstrukcji czynnej. Na pierwszym planie przedstawia człowieka i jego czynność (zachowanie), na planie drugim – rzecz (konkretną lub abstrakcyjną), z którą człowiek coś robi. Czasami jednak opisany porządek wyrazów zmieniamy – przede wszystkim po to, aby pokazać tło wydarzeń, które opisujemy, a nie ich bohaterów. Przykładowy artykuł, w którym dziennikarz chciałby podkreślić wagę ustawy, a mniej napisać o politykach, którzy głosowali za nią, mógłby się rozpoczynać następująco: „Ustawa została przegłosowana przez polityków”. Dziennikarz posłużyłby się wówczas konstrukcją bierną. Proporcje „gramatyczne” w zdaniu zostałyby zachowane: „ustawa” – to również podmiot; „została uchwalona” – to orzeczenie (ale już imienne), a „przez polityków” – dopełnienie. Przekształcone zdanie miałoby konstrukcję bierną.

Strona czynna – to taka konstrukcja składniowa, w której podmiot oznacza wykonawcę jakiejś czynności, orzeczenie czasownikowe - czynność, a dopełnienie w formie biernika - przedmiot czynności.

Podmiot

Orzeczenie czasownikowe

Dopełnienie

Jacek

czyta

książkę

Kot

pije

mleko

Poeta

napisał

wiersz

Wykonawca czynności

Czynność
/zdarzenie

Rzecz
/przedmiot

Zastosowanie strony czynnej w tekście sprawia, że uwaga odbiorcy skupia się na wykonawcy czynności.

Strona bierna – to taka konstrukcja składniowa, w której podmiotem jest nie wykonawca czynności, lecz jej obiekt. Pod względem gramatycznym zdanie o konstrukcji biernej charakteryzuje się tym, że zawiera orzeczenie imienne, w którym łącznikiem jest forma osobowa czasownika być/zostać, a orzecznikiem – imiesłów przymiotnikowy bierny. Spójrzmy, jak zostały przekształcone poniższe zdania z konstrukcji czynnej na konstrukcję bierną.

Podmiot

Orzeczenie imienne

Dopełnienie

łącznik

orzecznik (imiesłów bierny)

Książka

jest

czytana

przez Jacka

Mleko

jest

pite

przez kota

Wiersz

został

napisany

przez poetę

Rzecz
/przedmiot

Czynność
/zdarzenie

Wykonawca czynności

Taka zamiana składniowa nie zawsze jest jednak możliwa. Aby zmienić zdanie z konstrukcji czynnej na konstrukcję bierną, muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:

  1. Od czasownika, który chcemy przekształcić, możną utworzyć imiesłów przymiotnikowy bierny. Taki czasownik nazywamy przechodnim.

  2. Zdanie o konstrukcji czynnej musi zawierać dopełnienie w bierniku, czyli tzw. dopełnienie bliższe.

Zapamiętaj!

Wykres ilustrujący zamianę zdania o konstrukcji czynnej na zdanie o konstrukcji biernej.

RoR9o2hNHKIxq1
Zapamiętaj!

Wykres pokazujący różnice między czasownikami przechodnimi i nieprzechodnimi

Czasowniki

przechodnie
ktoś czyta coś → coś jest czytane przez kogoś

nieprzechodnie
ktoś myśli o czymś

- można od nich tworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne
- występują w stronie biernej i czynnej

- nie można od nich utworzyć imiesłowów przymiotnikowych biernych - występują tylko w stronie czynnej

j0000007WGB3v28_0000003W

Zadaniowo (II)

Ćwiczenie 3

Przekształć zdania o konstrukcji czynnej na zdania o konstrukcji biernej.

  • Grupa archeologów odnalazła cenne monety średniowieczne. ↓

  • Konserwatorzy zabytków odrestaurowali starą budowlę . ↓

  • Wolontariusze odwiedzą w szpitalu ciężko chore dzieci. ↓

  • Pracownicy poczty układali ogromne paczki świąteczne. ↓

  • Słynny angielski artysta skomponował muzykę do tego filmu. ↓

  • Unia Europejska dofinansowała budowę nowej autostrady. ↓

Ćwiczenie 4

Przekształć zdania o konstrukcji biernej na zdania o konstrukcji czynnej.

  • Paliwo zostało przywiezione wczoraj wieczorem cysterną. ↓

  • Ta wiadomość została wysłuchana niemal przez wszystkich miłośników podróży. ↓

  • Książka w skórzanej oprawie została umieszczona przez bibliotekarzy na siódmej półce. ↓

  • Huk spadającej lawiny był słyszany przez wszystkich turystów. ↓

  • Ozdobne litery na plakacie zostały namalowane przez plastyka. ↓

  • Nowa obwodnica miejska jest projektowana przez zespół architektów. ↓

j0000007WGB3v28_00000053

Zadaniowo (III)

Ćwiczenie 5
R15UQD5PTU6l51
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 6
RHSJxRsMsLC6S1
zadanie interaktywne