Ważne daty
1854‑1929 – lata życia Jacka Malczewskiego
1872‑1879 – studia malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych i paryskiej École des Beaux‑Arts
od 1876 - wielokrotne wyjazdy do Wiednia
1895 – objęcie funkcji profesora w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (z przerwą w latach 1900‑1912)
1897 – współudział w założeniu Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”
1898 – członkostwo w stowarzyszeniu Secesja Wiedeńska
1912‑1914 – pełnienie funkcji rektora krakowskiej ASP
Scenariusz dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
II.12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
II.17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
III.2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
III.3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
III.5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
III.8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować cechy twórczości Malczewskiego po 1900 roku;
omawiać tematykę cyklów malarskich artysty;
określać w obrazach cechy symbolizmu;
dostrzegać autobiograficzny kontekst w dziełach malarza.
Twórczość Malczewskiego po roku 1900
W roku 1900 w wyniku nieporozumień z rektorem, Julianem Fałatem Malczewski rezygnuje z pracy w krakowskiej uczelni w dopiero co przekształconej w Akademię Sztuk Pięknych. W 1912 roku zostaje rektorem i wygłasza słynną mowę rektorską, wyrażająca jego poglądy na temat roli artysty oraz zadań sztuki.
Trzy są drogi do udoskonalenia ducha i zbliżenia tegoż do tronu Boga: Droga modlitwy, Droga miłości i Droga wiedzy (czyli poznanie prawdy). Na drodze miłości jest szlak sztuki. Tym szlakiem idąc, dochodzimy bliżej do poznania wszechpotęgi Stwórcy, z wolą się Jego łacniej zjednoczymy. Śpiewamy bowiem my artyści »Magnificat« na widok dzieł stworzonych przez Boga na ziemi i we wszechświecie… Tak i sztuki, która jest modlitwą naszą, nie będziemy czynili: ani dla świata, który nas otacza, ani dla pieniędzy, których nam do życia pozornie potrzeba, ani dla pychy rzemiosła, w którym staliśmy się biegli, ani dla podziwu tłumów, które jeszcze słyszeć nie chcą głosu wołającego na puszczy. Ale uprawiać Ją ( sztukę) będziemy z miłości zbliżenia się i łączenia z Najwyższym Duchem Ojcem przedwiecznym w ciszy, w pokorze i osamotnieniu. […] Będziecie bowiem sami i samotni – jeżeli wytrwacie i zostaniecie artystami, to jest, jeżeli żyć będziecie chcieli modlitwą sztuki, klęcząc przed tronem miłości Bożej. Świat obecny, tak klęczących was samotnych zostawi.
Źródło: Jacek Malczewski, O powołaniach artystów i zadaniach sztuki (mowa rektorska na otwarcie roku akademickiego 1912/1913 wygłoszona 15.11.1912) http://www.radom.kik.opoka.org.pl/malczewski.php (dostęp z dnia 31.03.2018)
Na podstawie fragmentu mowy rektorskiej Jacka Malczewskiego wskaż, jakie zadania zdaniem malarza stoją przed artystą i sztuką.
W tym okresie malarz kontynuował tematy znane z wcześniejszej twórczości, dotyczące ojczyzny, egzystencji, sztuki. Szczególne znaczenie miały cykle malarskie oraz chętnie stosowane przez Malczewskiego tryptyki, w których ten sam motyw tematyczny artysta ukazał w różnych aspektach i kontekstach. Najbardziej znane są cykle powstałe po 1900 roku to: Polonia, Zatruta studnia i biograficzny, Idź nad strumienie, Moje życie – wszystkie są duchowym doświadczeniem twórcy i opowiedziane zostały językiem symboli.
Polonia – rozważania artysty na temat ojczyzny
Malczewski wielokrotnie malował motyw Polonii. W obrazie Portret Aleksandra Wielopolskiego ukazał dwie personifikacje ojczyzny wolnej i zniewolonej, stając się historycznym kronikarzem dziejów. W cyklu z lat 1914–1918 malarzowi w alegorycznych przedstawieniach Polonii towarzyszą słowa: Malujcie tak, aby Polska zmartwychwstała. Kobiety są monumentalne, waleczne, dumne. Malczewski, operując złożoną, lecz wymowną symbolikąsymbolikąprzedstawia drogę Polski od czasów niewoli do chwili odzyskania niepodległości- jego rozważania opowiedziane są też nowym językiem malarskim – paleta artysty rozjaśniał, nabrała blasku i świeżości.
Dokonaj interpretacji i odczytania symboli, zawartych w obrazie „Autoportret z Polonią”.
Odpowiedz, do jakich motywów nawiązują symbole w dziełach Malczewskiego.
Zatruta studnia – język symboli
Motyw zatrutej studni często pojawiał się w malarstwie Malczewskiego, jednak szczególną rolę pełni cykl namalowany w latach 1905‑1906, który niesie symbolikę „wody życia” o pokrzepiającej mocy i w kontekście zwierciadła będącej źródłem prawdy o człowieku. Jest także celem ludzkich dążeń do samopoznania oraz okrywania źródeł zła i jego przezwyciężania, także w odniesieniu do wolności i szczęścia. Liryczny komentarz w do dzieł napisał Lucjan Rydel, dodając do pięciu dzieł szóste – Chimerę.
Rydel odczytał dzieło w jednym tylko wymiarze, narodowo‑martyrologicznym. Zatrucie wody oznacza w jego poemacie dziejowy fatalizm – utratę niepodległości i zniszczenie żywotnych sił narodu. (…) jeśli przyjąć, że Chimera pełni funkcje prologu całego cyklu, to jej antytetyczne dopełnienie (obraz ostatni – przyp. Mój), odgrywa w nim rolę epilogu. Powstaje w ten sposób symboliczna klamra spinająca całość cyklu. Bohaterki obu obrazów – witalną kobietę‑chimerę i zamyśloną dziewczynkę – łączy czynność zaplatania warkocza i zapatrzenie w lustro wody. Jednakże liryczna ekspresja ostatniej sceny wydaje się sugerować, że woda może odzyskać uzdrawiającą, ożywczą moc, czemu sprzyja niewinność przeglądającego się w niej dziecka. Aktowi początkowemu, który powoduje złe następstwa – pojawienie się broniących dostępu do źródła strażników – odpowiada więc sugestia odnowy, nadzieja na lepszą przyszłość. (…) Symboliczne treści cyklu oscylują więc pomiędzy diagnozą „zatrutej duszy” popowstaniowego pokolenia a afirmacją heroicznego trwania dla zachowania narodowej tożsamości oraz refleksja nad sensem ludzkiej egzystencji. – poszukiwaniem dobra i uleganiu złu.
Źródło: Irena Kossowska i Łukasz Kossowski, Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska; [w:]. http://lubicki.art.pl/symbolizm/zatruta‑studnia‑wg‑jacka‑malczewskiego‑i-lucjana‑rydla/ (dostęp z dnia 31.03.2018)
Artysta powracał do tego tematu przez wiele lat. Jednak trzon stanowi sześć dzieł stworzonych w latach 1905‑1906. W obrazach tych Malczewski stopniowo odsłania symbolikę studni, łącząc ją z rozległymi nadwiślańskimi pejzażami, różniącymi się porami roku. Lucjan Rydel, poeta młodopolski stworzył do tych dzieł liryczny komentarz, dodając Chimerę jako otwierający cały cykl.
Polemika z Beniowskim Juliusza Słowackiego
W tryptyku Idź nad strumienie Malczewski przełożył fragment poematu Beniowski na język malarski. Okazją do złożenia hołdu była zapewne 100 rocznica urodzin poety. Twórczość Słowackiego od zawsze była obecna w malarstwie symbolisty.
Zgodnie z estetyką symbolizmu, Malczewski nie zilustrował słów poematu Słowackiego, a stworzył własną, równie zagadkową wizję. Wybrał dla niej formę tryptyku, w którym, zgodnie z tradycją sztuki sakralnej, część centralna była poświęcona adoracji Madonny. W akcie tym uczestniczą twory jego wyobraźni, bohaterowie innych dzieł - fauny, wędrowiec w szynelu, muza prowadząca uskrzydlonego Pegaza i chimera. Tronująca Madonna odbiega też od renesansowego pierwowzoru, jej modelką jest kobieta z ludu. Poziome skrzydła boczne rozwijają akt hołdu, włączając weń naturę. Wydają się być najpiękniejszym w malarstwie polskim wspomnieniem młodzieńczej miłości, tak malarza jak i poety, osadzonym w idyllicznym letnim pejzażu. Dwie zjawiskowe postacie kobiece zostały wtopione w sielski krajobraz pełen srebrzystych wierzb i olch, ujęte wśród gaju koralowych krzewów jarzębin. Artysta umiejętnymi zabiegami kompozycyjnymi stopniuje odcienie liryzmu. Przybliża i oddala postacie kobiece, rozrzedza i zagęszcza masę zieleni, tonuje też wysmakowaną pastelową gamę barwną. Tworzy również delikatną pajęczynę secesyjnej dekoracyjności, wydobywając silne akcenty wertykalne nagich pni drzew, spinających kompozycję całości.
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005
Polemika ze Słowackim jest wyraźna::
Idź na strumienie, gdzie wianki koralów
Na twoje włosy kładła jarzębina;
Tam siądź i słuchaj tego wichru żalów,
Które daleka odnosi kraina;
I w pieśń się patrzaj tę - co jest z opalów,
A więcej kocha ludzi, niż przeklina.
I pomyśl, czy ja duszę mam powszedną?
Ja - co przebiegłszy świat - kochałem jedną.”
(J. Słowacki, Beniowski, pieśń IV, w. 489‑496)
Zapoznaj się z tryptykiem Malczewskiego Idź nad strumienie. Dokonaj interpretacji obrazów.
Biograficzny cykl Moje życie
Moje życie to tryptyk będący autobiograficzną realizacją Malczewskiego. Cykl powstał w latach 1911‑1912 wątki biograficzne nie zawsze są bezpośrednie – najbardziej dosłownym cytatem z dzieciństwa artysty jest część środkowa. Malarz ponownie wraca do wątków, które niejednokrotnie pojawiły się w jego wcześniejszych dziełach – wspomina, dokonuje rozrachunku, a wszystko to czyni za pomocą znaczeń symbolicznych.
Obrazy składające się na tryptyk różnią się nie tylko skomplikowaną treścią, ale także konwencją malarską - układem kompozycyjnym i kolorystyką. Środkowy, przedstawiający wnętrze, jest najbardziej realistyczny w wierności przekazu, z poprawnie wykreśloną perspektywą, zbliżeniem sceny do dolnej krawędzi. Również jego gama barwna jest stonowana i realna. Dwa obrazy skrajne ukazują sceny na tle pejzażowym. W lewym artysta operuje uproszczoną formą, wzmocnioną rozwiązaniem barwnym z wyraźnym podziałem planów w układzie horyzontalnym. Martwotę pustego pejzażu podkreśla jałowa, płomienna w tonacji ziemia. Obraz po prawej jest pejzażem najbardziej swojskim, z opustoszałym gumnem przy zabudowaniach dworskich. Jednak jego fascynująca, ograniczona do tonacji zimnych, srebrzystych zieleni gama barwna ujawnia inny, jakby senno‑marzeniowy wymiar tej sceny. Ostre akcenty wertykalne w postaci nagich pni drzew w obu skrajnych obrazach tryptyku spinają kompozycyjnie całość.
Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005
Słownik pojęć
gr. allēgoría allēgoreín mówić w przenośni, obrazowo - motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma ukryte znaczenie dodatkowe, pozostawione domyślności czytelnika lub wyjaśnione przez autora.
gr. sýmbolon znak rozpoznawczy, motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści bezpośrednio nieujawnionych i mający sygnalizować ich istnienie — albo na zasadzie umowy, podobnie do alegorii.
Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
J. Puciata‑Pawłowska, Jacek Malczewski, Warszawa 2005.
A. Heydel, Jacek Malczewski człowiek i artysta, Kraków 1933.
Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005.
http://www.radom.pl/data/other/sladami_jacka_malczewskiego.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://mnk.pl/images/upload/sklep/katalogi%20wystaw/malarstwo_polskie_ze_zbiorow_mnk/Palac%20Prezydencki.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://mnki.pl/pl/o_muzeum/zbiory_online/10,malarstwo_i_rzezba/pokaz/522,polonia_(i),1?s_a=m (dostęp z dnia 31.03.2018)