(apsyda, absyda) w architekturze (głównie sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Absyda pojawiła się w świątyniach i bazylikach starożytnego Rzymu; stąd przejęła ją chrześcijańska architektura sakralna; w najwcześniejszych kościołach chrześcijańskich absyda kierowana była ku zachodowi, od ok. V w. ku wschodowi; najbogatszy system absyd wytworzyła architektura koptyjsko‑nubijska i romańska.

(epistyl, nadsłupie) belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych.

profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Archiwolty stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków, zwłaszcza okresie wczesnochrześcijańskim, bizantyjskim, przedromańskim, romańskim, gotyckim, barokowym;
- łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.

w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę —> narteksu; pośrodku atrium znajdował się zbiornik wody do ablucji.

współcześnie tym terminem najczęściej określa się chrześcijańską świątynię wielonawową (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych) z nawą główną wyższą od naw bocznych posiadającą okna ponad dachami naw bocznych.

technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku farbami odpornymi na alkaliczne działanie zawartego w zaprawie wapna. Inne nazwy to al fresco i buon fresco.
*Potocznie (nieprawidłowo) określeniem fresk nazywa się wszelkie malowidła ścienne, wykonane różnymi technikami.
Prawidłowo jednak nazwa fresk odnosi się tylko do tych, które zostały wykonane na mokrym tynku.
Fresk jest jedną z najtrudniejszych technik malarstwa, ponieważ przy jej stosowaniu dokonywanie jakichkolwiek poprawek i zmian w malowaniu jest praktycznie niemożliwe. Należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego.

nazwa od miejsca przy Via Appia w pobliżu Rzymu, gdzie nastąpiło zawalenie terenu ponad podziemnymi korytarzami cmentarza; z czasem nazwę przyjęto dla wszelkich cmentarzy podziemnych. Zwyczaj grzebania zmarłych w podziemnych cmentarzach występował u Etrusków, Żydów i Rzymian i od nich przyjęty został przez wczesne chrześcijaństwo. Katakumby znane były na Bliskim Wschodzie, w basenie Morza Śródziemnego, a głównie w Rzymie i jego okolicy. Katakumby wczesnochrześcijańskie powstawały od I w. n.e., w Rzymie od II w.; rozwój ich osiągnął punkt szczytowy w IV w.; najdłużej (do X w.) użytkowane w Neapolu. Katakumby stanowiły sieć drążonych w ziemi korytarzy, rozplanowanych przeważnie nieregularnie, biegnących często w kilku kondygnacjach; od korytarzy głównych rozgałęziały się węższe i niższe - boczne. Groby mieściły się w zagłębieniach wydrążonych w ścianach korytarzy i zamykane były zwykle płytą kamienną z nazwiskiem zmarłego; miejscami korytarze rozszerzały się tworząc duże pomieszczenia (cubiculum) dla kilku większych grobów lub grobowców; większe cubicula służyły również jako miejsca kultu. Ściany korytarzy i kaplic podziemnych zdobiono malowidłami ściennymi, wykazującymi bliskie związki z ówczesną sztuką świecką.

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu, bazy

technika dekoracyjna zaliczana do malarstwa monumentalnego, polega na układaniu wzoru z drobnych, różnego kształtu barwnych kamieni, szkła i ceramiki na odpowiednio przygotowanym podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyks). Mozaika daje efekty zbliżone do malarstwa, odznacza się niezwykłą trwałością, dzięki czemu znalazła zastosowanie głównie jako dekoracja architektoniczna; używana również do zdobienia wyrobów rzemiosła artystycznego.

kryty przedsionek przed wejściem do nawy w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyńskich i wczesnośredniowiecznych; w architekturze romańskiej przekształcił się w kruchtę.

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby n. rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawę główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina n. główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego); w większych założeniach średniowiecznych spotyka się dwie nawy poprzeczne (np. dwie równolegle od strony prezbiterium lub w kościołach dwuchórowych jedna od wschodu, druga od zachodu.

w ikonografii chrześcijańskiej, przedstawienie stojącej frontalnie postaci w długiej szacie, w pozie modlitewnej (ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi); postacie orantów symbolizujące dusze zmarłych znajdujących się w raju występowały w sztuce wczesnochrześcijańskiej (malarstwo katakumbowe) i bizantyjskiej, w której w pozie orantki wyobrażano także Marię.

chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą; wyodrębniona także w bryle zewnętrznej. Prezbiterium zamykała zwykle ściana prostokątna, półkolista (apsyda) lub wieloboczna; rzut i bryłę prezbiterium wzbogacały (głównie w architekturze średniowiecznej) apsydiole, obejście, wieniec kaplic. W średniowieczu prezbiterium było z reguły orientowane (skierowane na wsch.); w niektórych kościołach (zwłaszcza w romańskich tzw. bazylikach dwuchórowych) występowały dwa prezbiteria: od wschodu i zachodu W prezbiterium znajduje się sanktuarium z ołtarzem głównym, stalle dla kleru oraz wyposażenie służące do obrzędów liturgicznych.

zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny). Forma portyku wykształciła się w starożytności; od czasów renesansu stosowana powszechnie w architekturze świeckiej, a także sakralnej.

zdobiona trumna w kształcie skrzyni ceramicznej lub kamiennej, dekorowana techniką malarską lub rzeźbiarską, znana od czasów starożytnych.

zespół elementów konstrukcyjnych rozdzielających w poziomie poszczególne kondygnacje budynku lub ograniczających go od góry; elementy te dźwigają obciążenie użytkowe, zapewniają ochronę termiczną i akustyczną pomieszczeń oraz usztywniają konstrukcję budynku.

sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy malarstwo katakumbowe, architektura, rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej), wyroby rzemiosła. Do najstarszych zaliczane są przykłady malarstwa, odnalezione w katakumbach przede wszystkim rzymskich.

w sztukach plastycznych znak umowny posługujący się przedstawieniem przedmiotu konkretnego jako ekwiwalentu określonej zwięzłej treści pojęciowej (gołąb = pokój, krzyż = chrześcijaństwo). W różnych epokach mogą zmieniać się treści, które dany symbol wyraża (np. wąż - w starożytności symbol zbawienia, w sztuce chrześcijańskiej - zła, grzechu). Symbole bardzo często bywają wieloznaczne (np. róża = pycha, cnota, miłość). Symboliką pewnej sztuki lub epoki nazywa się zasób symboli w nich stosowanych.

w kościołach rzymskokatolickich mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów; tabernakula wykonywano zwykle z drewna, wewnątrz obijano białym jedwabiem; zdobiono zwłaszcza od czasów baroku -dekoracją rzeźbiarską, polichromowaną.

nawa poprzeczna.