Tony, półtony w muzyce
Scenariusz lekcji dla nauczyciela:
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości),
a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:
1) nazywa dźwięki gamy, rozpoznaje ich położenie na pięciolinii;
2) różnicuje wartości rytmiczne nut i pauz.
wyjaśniać pojęcie interwał;
posługiwać się nazwami: półton, cały ton;
rozróżniać odległości półtonu i całego tonu w zapisie nutowym;
rozróżniać wartości rytmiczne.
Gama
GamaGama to skala muzyczna składająca się z ośmiu dźwięków. Ósmy dźwięk- najwyższy - jest powtórzeniem najniższego. Gama C‑dur stanowi swego rodzaju wzór muzyczny i składa się z następujących dźwięków: c1 d1 e1 f1 g1 a1 h1 c2. Dźwięki te posiadają też nazwy solmizacyjnesolmizacyjne, kolejno: do, re, mi, fa, sol, la, si, do.
Do podanych dźwięków dopasuj odpowiednie nazwy solmizacyjne.
fa, mi, re, do, la, sol, si, do
Połącz w pary solmizacyjne nazwy dźwięków z literowymi.
d1, f1, a1, h1, g1, c2, c1, e1
Aria na strunie G Jana Sebastiana Bacha
Wysłuchaj utworu Aria na strunie G Jana Sebastiana Bacha. Przeanalizuj utwór pod kątem budowy linii melodycznej. Pomocnicze określenia: figuracyjna, stopniowo rozwijająca się do góry, w dół, wznosi się i opada - łukowa, na przemian wznosi się i opada wiele razy - falująca, oparta na powtórzeniach jednego dźwięku itp.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BHxljZc
Na nagraniu „Aria na strunie G", autorstwa Jana Sebastiana Bacha. Utwór jest wolny, spokojny. Skrzypce grają piękną melodię. Pozostałe instrumenty smyczkowe dyskretnie im towarzyszą. Każda fraza melodii rozpoczyna się długim dźwiękiem, a potem następuje seria drobniejszych wartości rytmicznych oraz ozdobników, podczas których melodia schodzi w dół.
Kształt każdej linii melodycznej zależy głównie od dwóch czynników: zastosowanego rytmu oraz dźwięków różnej wysokości. Dwa sąsiadujące dźwięki dzieli pewna odległość, większa bądź mniejsza. Interwał muzycznyInterwał muzyczny jest niczym innym niż odległością między dwoma dźwiękami. Porównując dwa dźwięki możemy powiedzieć, że jeden z nich jest niższy, a drugi wyższy lub oba są tej samej wysokości.
Muzyczne odległości
Tak jak w świecie naturalnym stworzono różne jednostki odległości: milimetr, centymetr, metr, kilometr, tak w świecie muzyki powstał interwał.
Muzyka to bowiem inny świat i nie da się w niej zastosować znanych powszechnie systemów miar. Nie nadają się do tego metry, kilogramy, litry. Tak jak ludzie różnią się wzrostem, tak dźwięki różnią się miedzy sobą wysokością. Interwał muzyczny to odległość między dwoma dźwiękami.
Czasami ta odległość jest duża:
a czasami mała:
Różnice pomiędzy wysokościami dźwięków (czyli właśnie interwały) mają swoje nazwy. Kolejno wyróżniamy następujące podstawowe interwały:
1. odległość pomiędzy tymi samymi dźwiękami 
{audio}
2. odległość 1 półtonu (sekunda mała) 
{audio} lub 2 półtonów (sekunda wielka) 
{audio}
3. odległość 3 półtonów (tercja mała) 
{audio} lub 4 półtonów (tercja wielka) 
{audio}
4. odległość 5 półtonów 
{audio}
5. odległość 7 półtonów (kwinta czysta) 
{audio}
6. odległość 8 półtonów (seksta mała) 
{audio} lub 9 półtonów (seksta wielka) 
{audio}
7. odległość 10 półtonów (septyma mała) 
{audio} lub 11 półtonów (septyma wielka) 
{audio}
8. odległość 12 półtonów (oktawa czysta) 
{audio}
Odległości między dźwiękami, czyli interwały można rozpoznać dzięki zapisowi muzycznemu, ale przede wszystkim słuchowo. Tutaj poniżej interwały zabrzmią w sposób harmoniczny, czyli zagrane równocześnie - oba naraz.
Interwały mogą być zwiększone lub zmniejszone, np. kwarta zwiększona lub kwinta zmniejszona, tzw. tryton, który brzmi tak samo, lecz inaczej jest zapisywany na pięciolinii.
Półton
PółtonPółton to najmniejsza odległość (interwał) między dźwiękami. Na klawiaturze fortepianu odpowiada dwóm sąsiadującym ze sobą klawiszom – mieści się między białymi, a czarnymi klawiszami lub w dwóch przypadkach między dwoma białymi (tymi, których nie przedziela czarny klawisz).
Prezentacja na klawiaturze półtonów w gamie C‑dur oraz zapoznanie uczniów z zapisem nutowym interwałów.
Kolorem zielonym zostały zaznaczone:
- półtony
- całe tony
Lot trzmiela Nikołaja Rimskiego‑Korsakowa
Wysłuchaj utworu Lot trzmiela Nikołaja Rimskiego‑Korsakowa, którego melodia jest zbudowana, m.in. na interwale półtonu.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BHxljZc
Na nagraniu „Lot Trzmiela” z opery „Bajka o carze Sałtanie”, autorstwa Nikołaja Rimskiego‑Korsakowa wykonany na fortepianie. Utwór jest bardzo szybki i składa się z wielu bardzo szybkich przebiegów dźwięków, znajdujących się w bliskiej odległości. Brzmienie utworu kojarzy się z latającym owadem.
Cały ton
Cały tonCały ton to interwał, który powstaje ze złożenia dwóch półtonów. Zbudowany jest na sąsiadujących ze sobą stopniach gamy.
Prezentacja całych tonów gamy C‑dur na klawiaturze oraz zapoznanie uczniów z ich zapisem nutowym. Cały ton tworzy klawisz fioletowy z zielonym, natomiast pomiędzy dwoma klawiszami zielonymi jest półton.
Na zielono zostały zaznaczone:
- całe tony
- półtony
Uzupełnij zdanie.
Cały ton to .................., który powstaje ze złożenia dwóch .......................
Nuta
Nuta jest symbolem graficznym dźwięku muzycznego, określa jego wysokość, a także długość trwania dźwięku. Najbardziej podstawowe wartości nut (zaczynając od trwającej najdłużej) to: cała nutacała nuta, półnutapółnuta, ćwierćnutaćwierćnuta, ósemkaósemka, oraz szesnastkaszesnastka.
Na podstawie poniższego zapisu nutowego rozpoznaj wartości rytmiczne pojawiające się w zapisie.
- Ósemka z kropką
- Ćwierćnuty
- Szesnastki
- Ósemki
- Półnuty
- Całe nuty
Znajdź i zapisz siedem ukrytych w diagramie pojęć związanych z tematem lekcji. Odnajdziesz hasła odpowiadając na poniższe pytania. Po diagramie możesz poruszać się poziomo i pionowo. Odpowiedzi zapisuj dużymi literami.
Odległość między dźwiękami to ..................
Występuje między dźwiękami c i d ..................
Jak nazywa się najmniejsza odległość między dźwiękami? ................
Jak nazywa się skala muzyczna składająca się z siedmiu różnych dźwięków, a dźwięk ósmy jest powtórzeniem najniższego? ............
Sylaby stosowane jako nazwy poszczególnych dźwięków gamy alternatywnie lub odpowiadające literowym nazwom dźwięku to ....................
Połowie półnuty odpowiada ........................
Dwie szesnastki trwają tyle co jedna ..............
Słownik pojęć
nuta o najdłuższej, podstawowej wartości rytmicznej.
odległości między dwoma dźwiękami, składająca się z dwóch półtonów.
wartość rytmiczna, która trwa jedną czwartą część całej nuty.
ośmiostopniowa skala muzyczna, ciąg dźwięków ułożonych według określonego schematu.
odległość między dwoma dźwiękami.
wartość rytmiczna trwająca jedną ósmą całej nuty.
wartość rytmiczna, która trwa jedną drugą część całej nuty.
najmniejsza odległość między dźwiękami.
sylabowe oznaczenia stopni gamy.
wartość rytmiczna trwająca jedną szesnastą całej nuty.
Źródło:
sjp.pwn.pl
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, PWN, Warszawa 1995