Ważne daty
Do około 1600 r. – w muzyce europejskiej muzyka wokalna zdecydowanie przeważała nad muzyką instrumentalną.
Scenariusz dla nauczyciela
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),
b) muzyki jazzowej i rozrywkowej
2) rozpoznaje ze słuchu: brzmienie instrumentów muzycznych, brzmienie głosów ludzkich: sopran, alt, tenor, bas;
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:
2) głosów ludzkich (sopran, alt, tenor, bas) oraz technik wokalnych (np. śpiew estradowy, śpiew biały, jodłowanie i inne);
rozpoznawać słuchem muzykę wokalną i wokalno‑instrumentalną;
rozpoznawać słuchem i nazywać rodzaje głosów ludzkich;
rozpoznawać słuchem oraz na podstawie partytur typy zespołów wokalnych;
wskazywać w partyturach zapis muzyczny dla poszczególnych głosów.
Muzyka wokalna
Muzyka wokalnaMuzyka wokalna – muzyka przeznaczona do wykonania przez głosy solowe lub zespół chóralny (chórchór) a cappellaa cappella lub z towarzyszeniem instrumentów. W muzyce europejskiej do około 1600 r. muzyka wokalna zdecydowanie przeważała nad muzyką instrumentalnąmuzyką instrumentalną (A). W okresie barokubaroku oba rodzaje miały równorzędne znaczenie (B). Od około 1750 r. rozpoczął się okres przewagi muzyki instrumentalnej (C). Do najważniejszych gatunków muzyki wokalnej zalicza się:
(A)
VI‑IX w.: chorał gregoriańskichorał gregoriański;
IX‑XII (XIII) w.: sekwencjesekwencje, tropytropy, organumorganum;
XII‑XIII w.: formy wykształcone przez trubadurówtrubadurów, truwerówtruwerów, minnesingerówminnesingerów;
XIII w.: klauzulaklauzula, konduktuskonduktus, motetmotet;
XIV w.: motetmotet, części mszalne (msza), balladaballada, virelaivirelai, rondeaurondeau, madrygałmadrygał, ballataballata, cacciacaccia;
XV w.: motetmotet, mszamsza, chansonchanson;
XVI w.: madrygałmadrygał, chanson, frottolafrottola, pieśńpieśń polifonicznapolifoniczna i pieśń z towarzyszeniem lutnilutni (pieśń), villanellavillanella, motetmotet, mszamsza.
(B) kantatakantata, operaopera, oratoriumoratorium, ariaaria, anthemanthem.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
Posłuchaj fragmentu chorału gregoriańskiego, muzyki wokalnej ze średniowiecza. Zwróć uwagę na zapis muzyczny, notowany za pomocą średniowiecznych neumneum.
Rodzaje głosów
Głównymi kryteriami stosowanymi do klasyfikowania rodzaju głosów ludzkich jest ich skalaskala oraz barwabarwa. Najbardziej popularny podział głosów wyróżnia wśród głosów żeńskich: altalt/kontraltkontralt, mezzosopranmezzosopran, sopransopran, zaś wśród głosów męskich basbas, barytonbaryton, tenortenor. Głosy dziecięce to: alt, mezzosopran i sopran.
Podczas tej lekcji skupimy się na kilku z nich.
Głosy żeńskie: sopran to najwyższy głos kobiecy; alt to najniższy głos kobiecy, to głos o ciemnej barwie.
Głosy męskie: tenor to najwyższy głos męski; bas to najniższy głos męski, posiada bardzo ciemną barwę i charakteryzuje się dużą nośnością
Głosy dzieci do okresu dojrzewania nie różnią się od siebie.
Występują one w dwóch odmianach: głosy wysokie - soprany dziewczęce i chłopięce zwane dyszkantamidyszkantami; głosy niskie - dziewczęce i chłopięce alty.
Posłuchaj głosów ludzkich, zwróć uwagę na ich barwę i skalę.
Połącz w pary kafelki: nazwę głosu z jego opisem.
najwyższy głos żeński, najniższy głos żeński, najniższy głos męski, dziecięce głosy niskie, dziecięce głosy wysokie, najwyższy głos męski
sopran | |
alt | |
tenor | |
bas | |
soprany dziewczęce i chłopięce | |
alty dziewczęce i chłopięce |
Typy zespołów wokalnych
Istnieje wiele rodzajów zespołów wokalnych. Przyjmują one nazwę w zależności od kilku składowych, m.in. ze względu na ilość wokalistów, np. zespoły kilkuosobowe to duetduet, tercettercet, kwartetkwartet, kwintetkwintet, septetseptet, oktetoktet, po zespoły, w których śpiewa kilkadziesiąt osób – wówczas mówimy o chórze.
Chóry również klasyfikuje się ze względu na różne czynniki. Rozróżnia się chóry mieszane, tzn. na głosy męskie i żeńskie oraz chóry jednorodne: męski, żeński, chłopięcy. Chóry dzieli się również wg ilości głosów, np.: jednogłosowy, dwugłosowy, trzygłosowy czterogłosowy itd. Można również wyróżnić chóry profesjonalne, np. chór operowy i amatorskie, np. chór szkolny czy kościelna schola.
Zarówno zespoły wokalne, jak i chóry mogą śpiewać a cappella lub z towarzyszeniem instrumentów.
W Polsce zespoły chóralne powstawały już w średniowieczu, głównie przy klasztorach i katedrach. W renesansierenesansie w Katedrze na Wawelu działa kapela rorantystów, chór męski a cappella, do którego należeli wyłącznie duchowni. W XIX wieku powstało w Polsce wiele chórów amatorskich, był to okres, kiedy nasz kraj był pod zaborami.
W dalszej części lekcji nauczysz się rozpoznawać słuchem oraz na podstawie partyturypartytury różne rodzaje chórów. Zaczniesz od analizy partytur.
Przed Tobą zapis muzyczny średniowiecznej pieśnipieśni hymnicznej Bogurodzica. Zwróć uwagę na to, że w zapisie tym nie ma oznaczenia metrummetrum. W utworze występuje melodiamelodia tylko dla jednego głosu. Wysłuchaj nagrania fragmentu utworu w wykonaniu jednogłosowego chóru męskiego a cappella i śledź zapis nutowy.
Przed Tobą zapis muzyczny średniowiecznej pieśni hymnicznej Gaude Mater Polonia. Jest to wersja na czterogłosowy chór mieszany: sopran, alt, tenor, bas. Zapoznaj się z informacjami, które znajdziesz pod punktami interaktywnymi. Zwróć również uwagę na element harmoniiharmonii, który tworzą wszystkie głosy.
W kolejnym ćwiczeniu będziesz słuchał hymnu Gaude Mater Polonia i śledził jego zapis nutowy. Staraj się śledzić poszczególne melodie w głosach, jak również układ wertykalny zapisu nutowego. Utwór ten jest śpiewany a cappella, czyli bez towarzyszenia instrumentów.
Słuchaj kolejnego utworu. Będzie to Sicut cereus, którego autorem jest Giovanni Pierluigi da Palestrina, włoski kompozytorkompozytor epoki renesansu. Podczas słuchania rozwiąż ćwiczenie.
Sprawdź swoją wiedzę
Wysłuchaj utworu W. A. Mozarta a następnie rozwiąż poniższe ćwiczenia.
Zadania domowe
Słownik pojęć
[wł., ‘jak w kaplicy’, ‘w stylu kaplicowym’] - śpiew bez akompaniamentu instrumentów, rodzaj muzyki przeznaczonej do wykonania wyłącznie chórowego.
niski głos kobiecy lub chłopięcy; też: osoba śpiewająca takim głosem; głos środkowy między sopranem a tenorem w chórze.
chóralny, nieliturgiczny utwór muzyczny, w rodzaju motetu lub kantaty, wykonywany w kościele anglikańskim w czasie nabożeństw, oparty na tekście biblijnym podanym w języku angielskim.
[wł.] - pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.
utwór wokalny o treści epickiej, wolny i nastrojowy; też: utwór instrumentalny o swobodnej budowie.
[wł.] - kunsztowny utwór poetycko‑muzyczny, włoski odpowiednik francuskiego virelai, wprowadzony do muzyki włoskiej w XIV w. przez F. Landina.
w najszerszym rozumieniu epoka w historii kultury europejskiej obejmująca zjawiska artystyczne od końca XVI do połowy XVIII w.; w sensie najwęższym pojęcie to określa kierunek w sztukach plastycznych Włoch i Hiszpanii, występujący również w krajach środkowej Europy (Austria, Niemcy); pomiędzy tymi skrajnymi wariantami istnieje wiele koncepcji pośrednich, dotyczących zarówno topografii baroku, jak i jego ram chronologicznych.
timbre, subiektywna cecha dźwięku odczuwana słuchem i odróżniająca od siebie dźwięki o tej samej głośności i wysokości (wytwarzane przez różne źródła, np.: instrumenty muzyczne, głosy ludzi, ptaków i zwierząt, hałasy maszyn), zależna głównie od składu widmowego danego dźwięku, ale także od jego dynamiki (zmienności w czasie transjentów narastania czy zanikania dźwięku).
męski głos pośredni między tenorem a basem; śpiewak o takim głosie.
najniższy głos męski; śpiewak o takim głosie; najniższy głos w czterogłosowym chórze męskim lub mieszanym.
rodzaj kanonu, popularny we Włoszech w XVI w., odpowiednik francuskiej chace, z którą łączy go charakter ilustracyjny (naśladowanie odgłosów polowania).
pieśń francuska śpiewana przez trubadurów i truwerów.
chorał rzymski, jednogłosowe śpiewy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego, ukształtowane na początku VIII w., a przekazane w rękopisach z IX w.
zespół śpiewaków wykonujących wspólnie utwór muzyczny.
dwóch śpiewaków lub instrumentalistów wykonujących razem utwór muzyczny; też: utwór muzyczny na dwa głosy lub dwa instrumenty.
głos chłopięcy odpowiadający skalą sopranowi.
wł. pieśń strofkowa z XV i XVI w., oparta na różnych formach poetyckich, jak: barzelletta, strambotto, oda, capitolo, sonet, canzona, villota, canto carnascialesco, giustiniana.
sposób łączenia i budowy akordów w utworze muzycznym; dział teorii muzyki o zasadach budowy akordów i ich następstw.
muzyka przeznaczona do wykonywania na instrumentach, bez udziału śpiewu.
[wł. cantare ‘śpiewać’] - wieloczęściowy, niesceniczny utwór wokalny, złożony z arii, recytatywów, duetów, ansambli, chórów i ritornelów instrumentalnych.
kompozycje 2-, 3- i 4‑głosowe Perotina dopełniające zbiór Magnus Liber Organi Leonina (paryska szkoła Notre Dame), w których została zastosowana rozwinięta rytmika modalna; z klauzuli rozwinął się motet.
twórca utworów muzycznych.
[łac.] - conductus, typ pieśni łacinskiej. spotykany w XII i XIII w., pierwotnie jednogłosowej, związanej z liturgią, później wielogłosowej, także świeckiej.
najniższy głos żeński; śpiewaczka śpiewająca tym głosem.
utwór muzyczny skomponowany na cztery instrumenty lub na cztery głosy; zespół kameralny złożony z czterech instrumentalistów lub czterech wokalistów.
utwór muzyczny skomponowany na pięć instrumentów lub na pięć głosów; zespół złożony z pięciu instrumentalistów lub wokalistów.
strunowy szarpany instrument muzyczny pochodzenia arabskiego.
[wł.] - gatunek świeckiej muzyki wokalnej, uprawiany w okresie średniowiecza, renesansu i wczesnego baroku, gł. we Włoszech.
[gr.] - jeden z głównych elementów dzieła muz. (obok rytmu, harmonii, dynamiki, agogiki, barwy dźwięku i formy): następstwo dźwięków różnej wysokości, zwykle porządkowanych wg określonych zasad tonalnych (tonalność), rytmiczno‑metrycznych i formalnych.
[łac. < gr.] - zasada porządkowania przebiegu dźwięków w utworze pod względem ich wartości rytmicznej (tzn. relatywnego czasu trwania) i rozkładu akcentów w obrębie taktu.
[wł.] - głos żeński lub chłopięcy o skali pośredniej między sopranem a altem.
średniowieczny wędrowny poeta niemiecki.
[wł.]- jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana XIII–XIX w., sporadycznie także współcześnie (do czasu baroku wyłącznie a cappella).
[łac.] - cykliczna kompozycja wokalna lub wokalno‑instrumentalna, przeznaczona do wykonania w kościele podczas obrzędu mszy świętej.
znak notacji muzycznej używany w średniowieczu do zapisywania śpiewów chorału gregoriańskiego; też: podobny znak w muzyce Kościołów wschodnich.
zespół kameralny złożony z ośmiu wykonawców; też: utwór na taki zespół.
[wł. < łac.] - dramatyczno‑muzyczny, wokalno‑instrumentalny, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą.
[łac.] - gatunek muzyki dramatycznej, niesceniczny, z tekstem najczęściej o tematyce religijnej, wykonywany w kościele (poza liturgią) lub w sali koncertowej; także utwór tego gatunku.
[łac. < gr.] - technika kompozytorska stosowana w początkowej fazie rozwoju wielogłosowości europejskiej (od IX do pocz. XIII w.), także forma dźwiękowa charakterystyczna dla muzyki tego okresu (kompozycja oparta na tej technice).
zapis nutowy utworu muzycznego, podzielony na partie wokalne i instrumentalne.
utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany: a) z towarzyszeniem instrumentu solo, zwykle strunowego, np. w starożytnej Grecji z akompaniamentem liry, kitary, w czasach nowożytnych gitary, od końca XVIII w. najczęściej fortepianu (pieśń na głos męski lub żeński, także duety, tercety itd., niektóre pieśni chóralne); b) z towarzyszeniem kameralnego zespołu instrumentalnego; c) z towarzyszeniem orkiestry (pieśni orkiestrowe, symfoniczne); d) a cappella (pieśni powszechne, pieśni chóralne).
[gr.] – rodzaj faktury wynikający z występowania w utworze kilku niezależnych, lecz skoordynowanych ze sobą linii melodycznych, w przeciwieństwie do homofonii; także technika kompozytorska polegająca na prowadzeniu, zgodnie z regułami kontrapunktu, jednocześnie 2 lub więcej linii melodycznych.
okres w historii kultury europejskiej w XIV–XVI w. charakteryzujący się rozwojem myśli racjonalistycznej, przyrodoznawstwa i techniki, rozkwitem sztuki nawiązującej do dziedzictwa antycznego i nasileniem się tendencji humanistycznych.
[fr.] - w muzyce francuskiej XIII–XV w. pieśń o kunsztownej budowie poetycko‑muzycznej, z refrenem.
zespół złożony z sześciu instrumentalistów lub śpiewaków.
zespół wokalny lub instrumentalny złożony z siedmiu wykonawców; utwór muzyczny skomponowany na siedem głosów lub instrumentów.
[łac.] - rodzaj średniowiecznej łacińskiej poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, występujący od ok. IX w.
[łac.] - zbiór wszystkich dźwięków danego systemu dźwiękowego (skala materiałowa), zbiór dźwięków instrumentu muzycznego lub głosu śpiewaka (skala w znaczeniu zakresu, np. skala fortepianu, klarnetu, sopranu itd.) albo zbiór wszystkich dźwięków stosowanych w praktyce muzycznej niezależnie od ich źródła (skala użytkowa).
najwyższy głos żeński lub chłopięcy; śpiewaczka lub chłopiec o takim głosie; najwyższy głos w instrumentalnym utworze polifonicznym.
najwyższy głos męski; też: śpiewak o takim głosie.
zespół 3 śpiewaków, zwykle w odróżnieniu od instrumentalnego tria;
zespół złożony z trzech instrumentalistów lub wokalistów; też: utwór przeznaczony dla takiego zespołu.
wstawka melodyczna dodawana wraz z nowym tekstem do melodii chorałowej, rozpowszechniona w IX–XIII wieku.
średniowieczny poeta i śpiewak wędrujący po dworach południowej Francji.
średniowieczny poeta, muzyk i śpiewak wędrowny w północnej Francji.
przeznaczona do wykonania przez głosy ludzkie: solo lub w zespole (ansambl, chór).
[wł.] - villanesca, typ włoskiej pieśni wielogłosowej, o budowie zwrotkowej z refrenem, tematyce często satyrycznej, wykształcony w Neapolu (tzw. villanella alla Napoletana), spopularyzowany w XVI w..
[fr.] - typ średniowiecznego głównie monodycznego (jednogłosowego) utworu wokalnego, uprawiany XIII–XV w., zwłaszcza we Francji przez truwerów.
Słownik pojęć opracowano na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
Bogusław Schaeffer, Dzieje muzyki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983