Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Ludzki organizm posiada dwie anteny, które odbierają fale dźwiękowe, czyli drgania cząsteczek powietrza. Przetwarzają je następnie na impulsy nerwowe, a potem przekazują do mózgu, odpowiedzialnego za rozpoznawanie dźwięków.

R1SKPPgSvB8Hd1
Małżowina uszna to tylko część narządu słuchu
Już wiesz
  • układ nerwowy odpowiada za odbiór, przewodzenie i analizowanie bodźców nerwowych;

  • receptory odbierają bodźce świetlne, mechaniczne i chemiczne;

  • informacja płynąca z receptora przekazywana jest nerwami czuciowymi do ośrodka w mózgowiu lub rdzeniu kręgowym, gdzie jest analizowana.

Nauczysz się
  • opisywać budowę i funkcję elementów ucha zewnętrznego, środkowego, wewnętrznego;

  • wykazywać związek budowy ucha z pełnionymi przez nie funkcjami;

  • wyjaśniać, w jaki sposób powstaje wrażenie słuchowe;

  • opisywać, jak działa narząd równowagi;

  • wymieniać czynniki, które mogą pogorszyć słuch, i wyjaśniać, jak ich unikać.

i4JGWfEd0C_d5e208

1. Narząd słuchu

Uszy pełnią podwójną rolę: odbierają dźwięki oraz informują o położeniu i ruchach głowy. Dzięki nim potrafimy wykrywać i lokalizować dźwięki, rozróżniać ich ton i natężenie oraz rejestrować położenie ciała.

Ucho składa się z 3 części: ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego. W skład ucha zewnętrznegoucho zewnętrzneucha zewnętrznego wchodzi małżowina uszna i zewnętrzny przewód słuchowy. Małżowina jest fałdem skóry rozpiętym na rusztowaniu zbudowanym z tkanki chrzęstnej. Jej kształt i pofałdowana powierzchnia stanowią przystosowanie do wyłapywania fal dźwiękowych, wzmacniania ich i przekazywania do zewnętrznego przewodu słuchowego – kanału zamkniętego błoną bębenkowąbłona bębenkowabłoną bębenkową. Wnętrze kanału wyposażone jest we włoski i gruczoły produkujące tłuszczową wydzielinę – woskowinę. Włoski zatrzymują zanieczyszczenia, a woskowina zatrzymuje drobnoustroje i pyły.

Ucho środkoweucho środkoweUcho środkowe składa się z jamy bębenkowej wypełnionej powietrzem, w której znajdują się 3 kosteczki słuchowekosteczki słuchowekosteczki słuchowe – najmniejsze kości organizmu: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek jednym końcem przylega do błony bębenkowej, a drugim łączy się z kowadełkiem, a to z kolei ze strzemiączkiem. Kosteczki słuchowe są połączone ze sobą stawowo.

Jama bębenkowa łączy się z gardłem za pośrednictwem przewodu zwanego trąbką słuchowątrąbka słuchowatrąbką słuchową (trąbkąEustachiusza), która odpowiada za wyrównywanie ciśnień między uchem środkowym a otoczeniem. Różnica ciśnień pojawia się na przykład podczas startu i lądowania samolotu, wspinaczki górskiej lub słuchania muzyki ze słuchawkami na uszach, a także podczas eksplozji. Może ona powodować ucisk w uchu, ból, osłabienie słyszenia. Przełknięcie śliny sprawia, że ujście trąbki słuchowej, które zwykle jest zamknięte, otwiera się. Następuje wtedy wymiana powietrza między jamą bębenkową a gardłem, ciśnienie w uchu środkowym zrównuje się z ciśnieniem otoczenia, i nieprzyjemne uczucie w uchu znika.

Ucho wewnętrzneucho wewnętrzneUcho wewnętrzne ma skomplikowany kształt. Składa się z przedsionka, ślimaka i 3 kanałów półkolistych. Są to przestrzenie i kanały w kościach czaszki wyścielone nabłonkiem. Ich wnętrze wypełnia płyn (endolimfa). W przewodzie ślimaka znajduje się właściwy narząd słuchu w postaci skupiska orzęsionych komórek zmysłowych. Pozostałe części ucha wewnętrznego stanowią zmysł równowagi.

RH80duDLwIXMx1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego stan zapalny w obrębie jamy ustnej, np. niedoleczony ząb lub katar, mogą być przyczyną zapalenia ucha środkowego.

Wskazówka

W jaki sposób ucho wewnętrzne łączy się z jamą ustną?

Ciekawostka

Zwierzęta poruszają małżowinami usznymi, aby móc lepiej lokalizować źródło dźwięków. Dzięki temu łatwiej im znaleźć pokarm, partnera do rozrodu lub też uciec przed zagrożeniem. U ludzi w toku ewolucji mięśnie poruszające małżowiną uszną uległy redukcji. Zachowały się jako tzw. organy szczątkowe u niewielu osób zdolnych do ograniczonych ruchów małżowinami.

Polecenie 2

W przypadku narządów parzystych zwykle jest tak, że jeden z nich jest trochę sprawniejszy niż drugi. Zbadaj u kolegów i koleżanek w młodszej klasie, które ucho (prawe czy lewe) słyszy lepiej. W tym celu w pudełku na przykład po zapałkach umieść mały koralik i poproś każdą z badanych osób, by potrząsając pudełkiem ustaliła, ile koralików jest w środku. Sugeruj, by zbliżyły pudełko do ucha. Zanotuj, które ucho uczniowie wybrali, i zapisz, ile osób w klasie jest prawousznych, a ile lewousznych. Ucho, do którego automatycznie zbliża się pudełko z koralikiem, jest uchem dominującym.

i4JGWfEd0C_d5e286

2. Jak powstają wrażenia słuchowe

Bodźcem, który działa na narząd słuchu, jest fala dźwiękowa. Ucho zewnętrzne kieruje ją na błonę bębenkową. Pod wpływem energii fali akustycznej błona bębenkowa drga. Wibracje przenoszą się na młoteczek przylegający do błony bębenkowej. Dzięki ruchomym połączeniom stawowym między kosteczkami słuchowymi, drgania z młoteczka przechodzą kolejno na kowadełko i strzemiączko, które łączy się z uchem wewnętrznym. Drgania strzemiączka wprawiają w ruch płyn w przewodzie ślimakowym. Podrażnione zostają rzęski komórek receptorowych wyścielających wnętrze przewodu ślimakowego, w wyniku czego pojawiają się w nich impulsy elektryczne. Za pośrednictwem nerwu słuchowego trafiają one do ośrodka słuchu w korze mózgowej, gdzie są odczytywane i interpretowane.

R1QAfnNE82ykB1
Ulica, auta, słychać klakson, osoba na pierwszym planie początkowo odwrócona plecami do ulicy odwraca się, powiększenie na ucho. Pokazane schematycznie jak małżowina uszna kieruje dźwięki do przewodu słuchowego. Fala dźwiękowa wprawia w drgania błonę bębenkową. Drgania błony bębenkowej wprawiają w wibracje połączone z nią kosteczki słuchowe. Kosteczki przenoszą drgania na płyn wypełniający ślimak. Płyn zaczyna falować drażniąc komórki zmysłowe. Powstają w nich impulsy nerwowe. Informacje docierają nerwem słuchowym do mózgu. Chmurka z napisem "Co to za hałas?". Powrót do pierwszego ekranu. Osoba pozdrawia kogoś w przejeżdżającym samochodzie.

Ocena wysokości dźwięków zależy od szybkości drgań (częstotliwości wyrażanej zwykle w hercach Hz). Dźwięki o dużej częstotliwości odbierane są jako wysokie, a te o małej – jako niskie. Za rozróżnianie wysokości dźwięków odpowiada nabłonek zmysłowy. Różne części błony, w zależności od położenia w ślimaku, odbierają drgania o różnej częstotliwości. Mózg rozróżnia informacje płynące od poszczególnych grup komórek i ocenia wysokość dźwięków.

R34qlRPzyiF7E1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Bodźcem odbieranym przez uszy jest fala dźwiękowa, która przemieszcza się w powietrzu, podłożu, przedmiotach oraz w wodzie. Gdy wypowiadamy słowa, słyszymy dźwięk docierający z krtani do ucha wewnętrznego zarówno przez powietrze, jak i przez tkanki ciała. Dlatego, gdy słuchamy nagrania własnego głosu, wydaje się on inny niż ten słuchany podczas wypowiadania słów – słychać wtedy tylko część głosu docierającą przez powietrze.

i4JGWfEd0C_d5e343

3. Jak dbać o słuch?

Wrażliwość na dźwięki i zdolność do ich słyszenia jest cechą osobniczą. Ludzkie ucho reaguje na odgłosy w zakresie 16‑20 tysięcy Hz, ale najbardziej wrażliwe jest w przedziale 500‑5 tysięcy Hz. Na odbiór dźwięków wpływ ma ich głośność (natężenie), którą mierzy się w decybelach (dB). Liczba pobudzonych komórek receptorowych w przewodzie ślimakowym oraz wzbudzonych impulsów nerwowych zależy od głośności dźwięku. Ludzkie ucho odbiera dźwięki o natężeniu do 130 dB. Przekroczenie górnej granicy powoduje na początku ból, potem trwałe, mechaniczne uszkodzenie słuchu wywołane wysokim ciśnieniem powietrza (fali dźwiękowej).

RpV18MEKrAWui1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Dźwięki dokuczliwe, zbyt głośne, drażniące układ nerwowy określane są jako hałas. Towarzyszy on nam na co dzień w domu, szkole, na ulicy. Zbyt długie słuchanie głośnych dźwięków może doprowadzić do utraty wrażliwości na dźwięki ciche i te o wysokich częstotliwościach. Dzieje się tak, ponieważ hałas o dużym natężeniu powoduje zanik elastyczności rzęsek komórek zmysłowych, a potem ich obumieranie. Proces następuje stopniowo, dlatego na początku osoba z niedosłuchem jest nieświadoma tego problemu. Zagrożeni ubytkiem słuchu są na przykład motocykliści, robotnicy obsługujący głośno pracujący sprzęt, muzycy, a także uczestnicy koncertów rockowych. Osoby zawodowo przebywające w środowisku o dużym natężeniu dźwięku powinny stosować zatyczki do uszu lub nauszniki. Jako ochronę przed hałasem w miastach i wzdłuż ruchliwych dróg buduje się ekrany akustyczne lub sadzi szpalery drzew ograniczające uciążliwość niepożądanych dźwięków.

RHFvrNXgDDJ2U1
Na mapie akustycznej zaznaczone są obszary o różnym natężeniu hałasu

Młodzi ludzie słuchają zwykle muzyki zbyt głośno, wierząc, że nie są podatni na negatywne działanie hałasu. Tymczasem badania pokazują, że 20‑30% młodzieży jest zagrożony wczesną utratą słuchu. Jednym z największych współczesnych zagrożeń jest słuchanie muzyki w słuchawkach, zwłaszcza wkładanych do kanału słuchowego. Powietrze uwięzione pomiędzy słuchawką a błoną bębenkową działa jak tłok i może doprowadzić do uszkodzenia błony. Ponadto słuchawki dostarczają do ucha różne zanieczyszczenia i zarazki, które mają tam znakomite warunki do rozwoju. Z tego powodu osoby używające słuchawek są bardziej narażone na infekcje ucha, które także mogą prowadzić do uszkodzenia słuchu.

Polecenie 3

Za pomocą burzy mózgów i techniki rybiego szkieletu rozwiążcie problemy:

  1. Dlaczego młodzi ludzie słuchają bardzo głośnej muzyki?

  2. Dlaczego młodzi ludzie lekceważą zagrożenie związane z możliwością uszkodzenia słuchu?

Głośne i niepożądane dźwięki wywołują silną mobilizację organizmu – reakcję stresową. W efekcie następuje pogorszenie samopoczucia, szybsze męczenie się, pojawiają się bóle i zawroty głowy, zaburzenia pracy układu krążenia, nadciśnienie, wzrost napięcia mięśniowego, obniża się zdolność koncentracji. Przyczyną upośledzenia słyszenia lub utraty słuchu może być nie tylko nadmierny, długotrwały hałas, ale również odkładanie się woskowiny w przewodzie słuchowym, nawracające stany zapalne ucha środkowego, sztywność kosteczek słuchowych, zgrubienia błony bębenkowej, wiek.

Rwl9OjYs1k2AP1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Na podstawie analizy wykresu wyjaśnij, co to znaczy, że starsi ludzie słyszą słabiej niż młodzi.

R3ZqGpOSKdara1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Osobom niedosłyszącym w odbieraniu dźwięków pomagają aparaty słuchowe. Są to urządzenia elektroniczne zaopatrzone w mikrofon, który odbiera dźwięki z otoczenia, wzmacniacz dźwięków i głośnik. W przypadku, gdy większość receptorów słuchu jest nieczynna, wszczepia się implanty słuchowe. Elektroniczne urządzenie przetwarza dźwięki na sygnały elektryczne, które są przekazywane wprost do nerwu słuchowego.

R1doTQer0qm171
Źródło: Tony Alter (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.
Warto wiedzieć

Słonie, podobnie jak walenie, potrafią przekazywać sobie informacje na odległość kilku kilometrów. Robią to, wydając infradźwięki, drgania o niskiej częstotliwości, które mogą się przenosić na duże odległości. Dla ludzkiego ucha niesłyszalne są zarówno infradźwięki, jaki i ultradźwięki (dźwięki bardzo wysokie). Tymczasem za ich pomocą porozumiewają się na przykład nietoperze oraz właściciele psów ze swoimi pupilami, używając ultradźwiękowych gwizdków.

R1O7oYq4DSNGY1
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.
i4JGWfEd0C_d5e425

4. Narząd równowagi

Ucho, oprócz narządu słuchu, zawiera też narząd równowagi. Jest on częścią ucha wewnętrznego. Rejestruje bodźce związane z ruchami głowy i zmianą pozycji ciała. Jego częścią są kanały półkoliste ułożone w 3 prostopadłych do siebie płaszczyznach. Kanały są wypełnione płynem, a obecne w nim ziarenka (otolity) przemieszczają się podczas ruchów głowy. Otolity drażnią odpowiednie rejony kanałów półkolistych, a informacja o tym wędruje do mózgu. Płyn w przewodach półkolistych (i otolity) wprawiany jest w ruch także poczas chodzenia, co pozwala mózgowiu rejestrować zmiany położenia, kontrolować postawę i położenie ciała w przestrzeni. Mózg i móżdżek bez przerwy oceniają położenie ciała i mogą uruchomić reakcje, które na przykład chronią przed upadkiem.

RJ2JUfPQGv4rk1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1D8ylc4q37BM1
Źródło: LiAnna Davis (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 5

Sprawdź, będąc w pustym, dużym pomieszczeniu, czy potrafisz iść prosto z zamkniętymi oczami. Ustaw się przy jednej ścianie, spójrz przed siebie i wyznacz punkt, do którego chcesz dojść. Zamknij lub zawiąż oczy i postaraj się dojść do wyznaczonego celu. Czy ci się udało? Który narząd zmysłu wspomaga zmysł równowagi?

Warto wiedzieć

Podczas kręcenia się na karuzeli receptory narządu równowagi są stale i silnie drażnione. Komórki nerwowe ośrodkowego układu nerwowego nie nadążają z przetwarzaniem docierających do nich sygnałów, dlatego po zejściu z karuzeli odczuwa się zawroty głowy i trudno jest utrzymać równowagę.

i4JGWfEd0C_d5e479

Podsumowanie

  • Ucho stanowi narząd zmysłu słuchu i równowagi.

  • Właściwym narządem słuchu są komórki receptorowe w przewodzie ślimakowym.

  • Komórki receptorowe narządu słuchu odbierają informacje w postaci drgań płynu wypełniającego wnętrze przewodu ślimakowego, a komórki narządu równowagi – przemieszczania się otolitów obecnych w płynie wypełniającym kanały półkoliste.

  • Wrażenia dźwiękowe powstają w ośrodku słuchu kory mózgowej.

  • Za odbiór bodźców związanych z ruchami głowy czy zmianą pozycji ciała odpowiadają 3 przewody półkoliste będące częścią ucha wewnętrznego.

  • Ludzkie ucho reaguje na dźwięki o wysokości 16 Hz‑20 tysięcy Hz i natężeniu do 130 dB.

Praca domowa
Polecenie 6.1

Opisz elementy ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego oraz funkcje, jakie pełnią w procesie powstawania wrażenia słuchowego.

Polecenie 6.2

Podaj argument na to, że ucho stanowi narząd zmysłu odbierający bodźce mechaniczne.

i4JGWfEd0C_d5e547

Słowniczek

błona bębenkowa
błona bębenkowa

cienka, elastyczna błona łącznotkankowa oddzielająca ucho zewnętrzne od ucha środkowego, odpowiedzialna za wzmacnianie drgań i przekazywanie ich na kosteczki słuchowe

kosteczki słuchowe
kosteczki słuchowe

młoteczek, kowadełko, strzemiączko; najmniejsze elementy kostne organizmu połączone ze sobą stawowo; przekazują drgania z błony bębenkowej do ucha wewnętrznego

ucho środkowe
ucho środkowe

część ucha składająca się z błony bębenkowej, jamy bębenkowej i 3 kosteczek słuchowych: młoteczka, kowadełka i strzemiączka; częścią ucha środkowego jest też trąbka słuchowa, który łączy jamę bębenkową z gardłem; ucho środkowe odpowiada za wzmacnianie drgań i przekazywanie ich do ucha wewnętrznego

ucho wewnętrzne
ucho wewnętrzne

część ucha, w której znajduje się właściwy narząd słuchu (przewód ślimakowy) oraz zmysł równowagi (kanały półkoliste)

ucho zewnętrzne
ucho zewnętrzne

część ucha odpowiedzialna za wychwytywanie i przekazywanie dźwięków do ucha środkowego

trąbka słuchowa
trąbka słuchowa

przewód łączący jamę bębenkową z gardłem; odpowiada za wyrównywanie różnicy ciśnień między uchem zewnętrznym i środkowym

i4JGWfEd0C_d5e669

Zadania

Ćwiczenie 1
R1BqjlbvztV921
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1bAHVY3gBAsJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1DI1hhy8CIhY1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RwoG6X8uZeLfD1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RThLag7YpMd2W1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.