Upadek artysty – Rembrandt van Rijn
Ważne daty
1642 – śmierć Saskii, żony Rembrandta
1656 – ogłoszenie bankructwa
1668 – namalowanie obrazu Powrót syna marnotrawnego
1669 – śmierć artysty w Amsterdamie
Scenariusz lekcji
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
II.13.c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
II.15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
III.5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
III.6. porównuje dzieła różnych artystów tworzących w podobnym czasie;
III.7. w przypadku słynnych artystów, takich jak np. Michał Anioł, Tycjan, Rembrandt, Renoir, van Gogh, Picasso – porównuje dzieła powstałe w różnych fazach ich twórczości;
III.8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
V.4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować późną twórczość Rembrandta;
określać tematykę dzieł malarza;
wymieniać ważne wydarzenia z życia artysty;
identyfikować temat w dziele sztuki i wskazywać jego źródło;
analizować dzieła Rembrandta;
porównywać tematy w obrazach artysty.
Niepowodzenia w życiu artysty
Podobno załamał się w 1642 r. po śmierci ukochanej żony Saskii. Do opieki nad maleńkim synkiem zatrudnił niepiśmienną wdowę Geertje Dircx. Szybko się do niej zbliżył, ale po kilku latach związek rozpadł się z hukiem. Kobieta oskarżyła go o zerwanie narzeczeństwa, a sąd narzucił alimenty. Obowiązki Geertje przejęła młodziutka Hendrickje Stoffels. Pochodziła z niższego stanu i choć mieli córkę, nie pobrali się - Rembrandt musiałby wówczas przepisać cały spadek po Saskii na syna. Kiedy Hendrickje była w ciąży, kościelne władze zrugały ją za rozwiązłość i odsunęły od komunii. Z kolei od „niemoralnego” malarza odwracali się mecenasi. Nie pomogło nawet założenie firmy handlującej sztuką, która miała obronić Rembrandta przed wierzycielami: w 1656 r. jego majątek został zlicytowany.
Ale to nie koniec hiobowego losu. W 1662 r. odrzucone zostało „Sprzysiężenie Claudiusa Civilisa” - monumentalne płótno przeznaczone dla amsterdamskiego ratusza. Obraz okazał się zbyt szokujący: artysta ukazał przywódcę spisku frontalnie, eksponując ślepe oko. Honorarium nie wypłacono. Malarz musiał wówczas sprzedać nie tylko biżuterię po żonie, ale nawet jej nagrobek. Kilka miesięcy później, zapewne w wyniku epidemii, zmarła również Hendrickje. Na rok przed śmiercią Rembrandt stracił nawet syna Tytusa.
Źródło: http://wyborcza.pl/1,75410,16990787,Rembrandt__Geniusz_w_locie_na_dno.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Styl Rembrandta zmienia się po śmierci Saskii. W obrazie Kobieta kąpiąca się w strumieniu Rembrandt sportretował Hendrickje Stoffels, z którą od 1649 roku był w nieformalnym związku.. Dzieło uważane jest za niedokończone ze względu na surowość – na płótnie widoczna jest fakturafaktura po śladach pędzla, prowadzonego urywanymi, energicznymi pociągnięciami, formy pozbawione zostały konturówkonturów.
Hendrickje Stoffels, która, podtrzymując fałdy białej koszuli i obnażając tym samym swoje zmysłowe uda, powoli, ostrożnie wchodzi do wody. Luźna koszula szczodrze odsłania jej dekolt, a na pochylonej, skupionej twarzy kobiety maluje się ledwo dostrzegalny, przykryty cieniem uśmiech, delikatne echo doświadczanej właśnie prostej przyjemności zanurzania się w wodzie. To płótno Rembrandta wydaje się należeć do zupełnie innego świata niż bez porównania głośniejsze „Nocna straż” czy „Lekcja anatomii doktora Tulpa”. To dzieło intymne i osobiste, przywołujące piękno w jego codziennej, skromnej odmianie, niedające się ująć w ideologiczne formuły (…).
Źródło: https://www.tygodnikpowszechny.pl/usmiech-hendrickje-129787 (dostęp z dnia 31.03.2018)
Tematem Sprzysiężenia Claudiusa Civilisa były dzieje powstania Batawów przeciwko Rzymianom. Rembrandt starannie przygotowywał się do realizacji zadania – analizował Dzieje Tacyta i opisy walk Batawów, aby obraz oddał historyczna prawdę. Wykonywał szkice przygotowawcze, ostatecznie zdecydował się na ukazanie sceny uczty wydanej przez Cywillisa dla swoich sojuszników.
W późnej fazie twórczości Rembrandt często eksperymentuje z fakturą. W 1654 roku namalował portret Jana Sixa, dyrektora fabryki sukienniczej i przyszłego burmistrza Amsterdamu, cenionego dramaturga, pochodzącego z patrycjuszowskiej rodziny. Jan Białostocki opisał półpostaciowy portret: Six wychodzi z domu i zatrzymuje się jak gdyby na progu, aby nałożyć rękawiczkę. Pokazany jest w momencie, gdy ją naciąga, lub gdy zatrzymał się na chwilę w tej funkcji, pogrążony w myślach. Twarz jego wymodelowana jest mistrzowsko delikatnym pędzlem: jest zmęczona, pełna refleksji, może sceptyzmu. Ten świetny portret psychologiczny obramowany jest wspaniale improwizowanym wyobrażeniem stroju: czerwień i szarość, złociste bliski naszywek przy guzikach, żywość naszkicowanych dłoni z rękawiczką przypominają obrazy Velázqueza. Wrażenie oddane jest całkowicie, tak jak Rembrandt zapamiętał sobie przyjaciela w pewnym momencie – odtworzył go jak wspomnienie, kondensując ostrość widzenia na twarzy.(Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 511)
Autoportrety i osobisty charakter Powrotu syna marnotrawnego
Rembrandt malował autoportrety przez całe życie. Obrazy z pierwszego etapu twórczości posiadają energię – malarz uwiecznił siebie jako młodzieńca w cieniu z bujną fryzurą, innym razem w orientalnym stroju, czy futrzanym płaszczu. Przepełnione były zmysłowością, malowane z energią, pojawił się w nich swobodny dukt pędzla, ale nie były pozbawione szczegółów i bogactwa faktur. Przedstawiały wizerunek malarza jako człowieka sukcesu, pewnego swej rangi. W okresie dojrzałym w autoportretach widoczna jest świadomość wysokiej pozycji artysty, który maluje siebie w dumnej pozie i często bogatym stroju.
Ostatnie autoportrety malarza są niepokojące, przedstawiają artystę świadomego swej starości, obraz człowieka, doświadczonego przez los. W Autoportrecie jako Apostoł Paweł artysta połączył półpostaciowy wizerunek z osobą apostoła. 55‑letni Rembrandt ukazał siebie zwróconego profilem do widza i z atrybutami św. Pawła – w dłoni trzyma kartki z tekstami i mieczem.
Jednym z ostatnich obrazów Rembrandta jest Powrót syna marnotrawnego. Dzieło podsumowuje malarskie dokonania artysty, dla których głównym źródłem inspiracji była Biblia. Malarz poszukiwał w niej refleksji nad losem człowieka i jednocześnie własnym życiem. W historii syna, który po roztrwonieniu majątku powrócił do ojca, Rembrandt znalazł analogię do własnej przeszłości – popadł w kłopoty finansowe na skutek pasji kolekcjonerskiej, w wyniku czego utracił majątek.
Ogromne płótno czerwienieje krwistym akcentem szaty ojca, obejmuje marnotrawnego syna, który klęczy przed nim i tuli swą ogoloną głowę więźnia do piersi starca. Oczy ojca patrzą w przestrzeń. Czy widzą, czy może już oślepły ? W każdym razie dłonie obejmują w posiadanie ciało syna okryte łachmanami. Ten obraz przedstawiający temat radosny, pełen jest boleści i smutku. Nikt nie cieszy się; ani ojciec nie jest w stanie wykrzesać z siebie iskry szczęścia, ani inne osoby obecne. Syna zamarł w bezruchu. Wrócił zbyt późno i płomyki miłości, tęsknoty i oczekiwania wypaliły się zupełnie. Jest to obraz tragiczny, stanowiący wielką i smutną refleksję. Jest ostatnią myślą o życiu starego, zmęczonego Rembrandta.
Źródło: Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 512
Rozpoznaj tytuły poniższych dzieł.
Sprzysiężenie Claudiusa Civilisa, Powrót syna marnotrawnego, Portret Jana Sixa
Uszereguj autoportrety Rembrandta zgodnie z chronologią.
Do dzieł dobierz miejsca, w których się znajdują.
Ermitaż, Petersburg, Rijksmuseum Amsterdam, National Gallery, Londyn
| Kobieta kąpiąca się w strumieniu | |
| Autoportret jako Paweł Apostoł | |
| Powrót syna marnotrawnego |
Uzupełnij tekst.
Tematem Sprzysiężenia Claudiusa Civilisa były dzieje powstania ................ przeciwko Rzymianom. Rembrandt starannie przygotowywał się do realizacji zadania – analizował Dzieje ............ i opisy walk Batawów, aby obraz oddał historyczna prawdę. Wykonywał szkice przygotowawcze, ostatecznie zdecydował się na ukazanie sceny uczty wydanej przez .................. dla swoich sojuszników.
Rozpoznaj osoby przedstawione we fragmentach dzieł.
Wybierz zdania prawdziwe.
- Geertje Dircx była żoną Rembrandta.
- Do obrazu Kobieta kąpiąca się w strumieniu pozowała Saskia.
- Synem Tytusem opiekowała się Geertje Dircx.
- Jan Six był znanym malarzem amsterdamskim.
- W Autoportrecie jako Paweł Apostoł malarz ukazał się z atrybutem apostoła – mieczem.
Wskaż tytuł obrazu, do którego został sporządzony poniższy szkic.
Słownik pojęć
(fr. contour), zarys kształtu postaci lub przedmiotu.
(łac. factura działanie, wykonanie kształt), charakterystyczna powierzchnia dzieła malarskiego, graficznego, rzeźbiarskiego, obiektu rzemiosła artystycznego itp., zależna od charakteru tworzywa, techniki i indywidualnego stylu artysty.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
sjp.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
W. Beckett, Historia malarstwa. Wędrówki po historii sztuki Zachodu, Arkady, Warszawa 1997
A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, s. 74, PWN, Warszawa 1981
H. Honour, J. Fleming, Historia sztuki świata, Arkady, Warszawa 2006
P. de Rynck, Jak czytać malarstwo, Universitas, Kraków, 2005
W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie - sztuka baroku, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971
Rembrandt van Rijn - ostatnie lata, nr 9, Oxford Educational, 2008